Máis letras de aquí e de acolá

Non se dá un enfrontado ó teclado para ir deixando constancia de feitos que merecerían atención máis demorada. Polo menos, que quede constancia, aínda que sexa só a xeito de índice.

I

Hai uns meses chegounos desde o sur unha novela moi ribadense, Contas de buxo, de Raquel Fernández. É a primeira obra dunha autora que saca tempo para fuxir de vez en cando dos fogóns do seu restaurante e vai abríndose paso con éxito no mundo das nosas letras. Por certo, A taberna do azafrán, que así se chama o local, sería tamén un bo título para unha novela. Sen entrar en detalles que lle amolen a lectura a quen lle meta o dente, diremos só que a obra conta a historia de Lara, unha adolescente que foxe da casa e acaba en Ribadeo. Alí (aquí), acaba descubrindo as claves da desaparición de súa nai, sendo ela pequeniña.

II

   

Eva Moreda segue deixar descansar o teclado e regálanos libros a pares. En Pagáns e pragmáticos adopta a postura de quen chegou hai xa anos ó Reino Unido e foi observando con curiosidade e reflexión o xeito de vida da sociedade británica, onde acabou asentando. O raposo na fronde é un libro igual de fragmentario canto á forma, máis diverso canto ó tempo é ós espazos que transita pero se cadra máis reducido canto á orixe última deses camiños que se percorren, desde Piñeira ás illas de aí arriba, mar por medio.

III

Velaquí quedan tres lecturas recentes que algo teñen que ver con esta beiramar do norte, aínda que non se exhibisen nos escaparates das nosas librerías. Seguro que hai máis, pero xa tocou o timbre e hai que moverse.

Secundino e o mar

 Un día pregunteille a Secundino:

- Existen as leiras do mar? Van cambiando os nomes na auga como cambian cada pouco na nosa terra?

- Existen -contestou, mentres me desescamaba unha robaliza salvaxe, non de granxa-. 

E empezoume a falar das leiras que percorría coa súa lancha: As Carrallas, O Guitón, Arredo, Panchorro, A Beirada da Fonte, Aviada, Ratas de Rinlo, Portelas...  Faloume dos motivos, da profundidade do mar en moitas delas, da composición do fondo... e de tantas cousas máis. Era o seu mundo e debullábao con paixón.

- E situaríasmas nun mapa se cho dou?

- Si, ho!

E poucos días despois foi riscando nos papeis as mesmas leiras das que me falara. Era o seu mar, o mar que fora a súa vida.

Mapas do mar de Ribadeo, cos talasónimos escritos da man de Secundino

Un día parou de golpe o motor da lancha que era el e agora hónrase á beira da súa ría, encabezado con palabras dun mar que el nunca dixo. E choran de pena Cunqueiro e Cabanillas, Manuel Antonio e Bernardino, poetas do mar noso que o entenderían ben e adorarían compartir con el palabras amigas na beiramar do norte.

A lingua dos colonos da chaira

Creo que nalgunha ocasión mencionei xa o asunto dos indíxenas do val ós que un día lles deron a escoller entre habitar a chaira descoñecida ou converterse en troitas no que, pouco tempo despois, ía ser o encoro de Grandas de Salime.

Non sei se antes houbo fouciños en alto coma en Castrelo de Miño, pero o certo é que máis de cen familias aceptaron coller o petate coas súas pertenzas, deixar debaixo da tona da auga os seus lares de Negueira de Muñiz e cabalgar ata Matodoso, Arneiro, Veiga de Pumar e A Espiñeira, na Terra Chá, onde enxeñeiros da ditadura deseñaran para eles vivendas tristes alleas ó estilo do país. Era a década dos 60. Pouco antes, todo aquelo non era máis ca uns ferrados de gándara en monte comunal.

FONTE: https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgn0B8WLbNeST0a5mX4EaAWcJDGbH16pneffPE4X10Q0XFphPWCX6WDQWAjyxHAXekLA3PiCZbagxUwtstPmYcPH63KsFl9VL0Qq6MRdKwE2aZX6qS49ZVjOzFSpjSX6YcBmnIVJA/s1600/Portada5.jpg

Preguntábame eu se os descendentes daqueles colonos conservarían na fala os trazos dialectais do galego de Negueira de Muñiz ou adoptarían plenamente a dialectoloxía chairega. Nunca vin ningún estudo sobre o asunto. Igual é que, postos a renunciar a pisar ladeiras encostadas e tripar planicies coma as de Castela, decidiron tamén falar castelán. Ou quedaron mudos de asombro, directamente.

E nisto caeu nas miñas mans Ninguén queda, de Brais Lamela. Merqueino porque cada vez gústame máis ler textos de xente que descoñezo e este é un dos casos. Ademais gustoume ese “Rúa do Lagarto” que figura na portada e que non sei a que se refire.

https://euseinoeditores.files.wordpress.com/2022/07/img_3350.jpg

Para non dicirlle ós posibles lectores máis do que debo sobre o contido da novela, copio un fragmento da contraportada:

“...Ninguén queda segue os pasos dun mozo galego na metrópole norteamericana que rastrexa a historia dunha muller desaparecida nos asentamentos de colonización da Terra Chá levantados pola ditadura na década de 1960”.

E dentro, nun dos momentos da historia, aparece este fragmento:

“O primeiro que me sorprende, cando as voces comezan a bater suavemente contra os meus oídos, é a cadencia do galego dos informantes, a prosodia da Fonsagrada, ese galego fronteirizo que lles deixaran aos seus fillos en herdanza, coma se ante o trauma do desprazamento foran quen de preservar un anaco do seu mundo con eles, sobrevivindo coma un membro fantasma tras da lingua”.

Tamén conta o caso dunha paraguaia que deixara de falar guaraní ó trasladarse a Bos Aires, pero aprendeulle ás súas netas a expresión “chevai kure háicha”, que as rapaciñas repetían con emoción por devoción a súa avoa despois do seu falecemento, sen saberen o que esas palabras significaban. Pero esa é outra leria.

O conto é que, polo menos na ficción de Brais Lamela, os colonos da Terra Chá chegados do val do Navia, das terras de Negueira de Muñiz que dormen baixo as augas do encoro de Grandas, transmitíronlle ós seus desdendentes os trazos dialectais do galego daquela beira do país. Na realidade, sigo sen saber se foi así. Que alguén o estude cando teña tempo e nolo conte.

Autores ribadenses en lingua galega: un nome máis.

Portada de "Autores ribadenses en lingua galega"

No curso 2000-2001 promovemos a elaboración dun caderniño de investigación escolar que se publicou co título de Autores ribadenses en lingua galega. Trátase dun traballo humilde, realizado por alumnado e profesorado do IES de Ribadeo en colaboración, pero feito con intención de divulgar, aínda que fose superficialmente, nomes non sempre coñecidos. 

Xa daquela indicabamos no limiar que eramos flexibles e xenerosos tanto na aplicación do concepto “autor” coma do adxectivo “ribadense” e, por suposto, tampouco entrabamos a valorar a calidade dos textos escritos, que non tiñan por que ser necesariamente literarios.

Con esas premisas, o autor máis antigo que fomos capaces de localizar foi Jacinto Romualdo López, nado en Ribadeo en 1808 e falecido en Mondoñedo en 1895. A el atribúenselle algúns vilancicos en galego que seica se cantaron na catedral de Mondoñedo en 1861.

Por unha publicación que descoñeciamos, sabemos agora que hai outro autor ribadense da mesma época, que tamén publicou en galego; trátase de Vicente Álvarez Miranda, nacido en Ribadeo o 30 de maio de 1817. Coñeciamos a existencia desta persoa, que mesmo ten rúa en Ribadeo, pero ignorabamos que fose autor de textos en galego. 

Xurxo Martínez González atribúelle a el a autoría dunha contundente carta publicada en El Eco del Comercio o 2 de agosto de 1835. Baséase para iso no forte anticlericalismo do texto e nalgúns trazos dialectais do mesmo. Quen teña curiosidade por entrar en detalles, pode ver o traballo completo nesta ligazón. Na páxina 147 desta publicación alúdese tamén a el de xeito abreviado.

Captura do traballo de Xurxo Martínez González (2012)

Por suposto, nunha actualización completa habería que engadir tamén nomes que daquela non tiñan nada publicado e que se deron a coñecer con posterioridade á publicación do noso traballo, pero a súa ausencia xa non se debeu á nosa ignorancia, senón o devir cronolóxico dos feitos.

Ao sur da liberdade

As angueiras do día a día non me deixaron tempo para falar da novela Ao sur da liberdade, de Xosé Henrique Costas. 

Sendo sincero, debo confesar que non lin a novela. Ou si. O que non lin foi a versión definitiva, editada por Morgante, pero lin o mecanoscrito que o autor tivo a ben enviarme cando aínda era obra inédita. E ben que me soubo. Agardo poder meterlle o dente axiña á versión editada porque me din que aínda gañou coa cocedura.

Atopei na novela datos que eu descoñecía, porque a nosa historia cóntannola como nola contan e xa vai sendo hora de que se abran portas que nos agocharon. Atopei interesantes reflexións teolóxicas que ignoraba -Disque na versión editada lle meteron un pouco a tesoira porque seica parecían excesivas-. Atopei aventuras que me lembraron as lecturas felices da adolescencia, algo favorecido polas fermosas ilustracións de Heitor Picallo. Atopei un léxico riquísimo, ben acaído ós tempos en que se sitúa a historia, algo que se bota de menos en moitos dos autores actuais... Atopei, en definitiva, unha novela que angaiola tanto polo contido coma pola lingua e polo estilo. 

Ademais, tiven a honra de participar na primeira presentación da novela. Foi xa o 17 de novembro en Ribadeo, nun acto organizado pola Agrupación Francisco Lanza. Dende aquela, foron xa moitos os lugares onde o autor participou en actos similares e cónstame que a obra está sorprendendo e tendo unha magnífica acollida.

Presentación da novela, en Ribadeo

Trátase da primeira novela que publica o amigo Quique, pero os que xa tivemos a sorte de ler outras, estamos seguros de que non ha ser a única, porque hai textos que non poden quedar no caixón dos inéditos.

Literatura Galegoasturiana. Presentación en Ribadeo

Portada do libro

O venres, día 17 de novembro, tivo lugar na Casa de El Viejo Pancho de Ribadeo a presentación do volume Literatura Galegoasturiana, do que xa teño falado neste blog. 

Suso F. Acevedo, Dores Fernández Abel e Xosé Henrique Costas, durante a presentación.

No evento acompañáronme Xosé Henrique Costas, coordinador do libro, e Dores Fernández Abel, da Agrupación Cultural Francisco Lanza, que organizou o acto. Estaba prevista a presenza de Xoán Babarro, coautor do traballo, que finalmente non puido asistir.

Intervención de Xosé Henrique Costas

Aproveitando a presenza en Ribadeo de Xosé Henrique Costas, presentouse tamén a súa primeira novela, de recente aparición: Ao sur da liberdade. Trátase do primeiro volume dunha triloxía ambientada na Gallaecia do século VIII, en que se funden historia, cultura, lingua e identidade coas aventuras dun mozo que foxe para evitar que o condenen por un crime que non cometeu.

Ampliaremos información sobre este libro na próxima entrega.

Portadas dos dous libros presentados.

"En Brandán", de Lucía Ferro

O día 16 deste mes participei na presentación da nova novela de Lucía Ferro na biblioteca de Barreiros. Foi un pracer colaborar con esta exalumna e ademais estar acompañado por Dani García, tamén exalumno e agora concelleiro, que fixo de anfitrión. É impagable sentir o afecto de quen hai tempo tivo que aturarnos nas aulas. 

Con Lucía Ferro e Dani García na biblioteca de Barreiros.

En Brandán, a nova obra de Lucía, é se cadra menos orixinal polo contido ca Resaibo amargo e tamén máis sinxela, polo menos en aparencia, pero non por iso menos interesante.

Portada de En Brandán (Imaxe: Amazon)

Na presentación dixen que Lucía deixara a sanidade para dedicarse á literatura e enseguida me decatei de que estaba errado: tanto unha novela como a outra demóstrannos que Lucía segue comprometida co mundo da sanidade pero agora faino desde a literatura. Mérito e atrevemento.

Se en Resaibo amargo se  tocaba o tema das mafias farmacéuticas, algo novidoso na literatura galega, podemos dicir que En Brandán ten se cadra un contido máis clásico, xa que se trata dunha obra de investigación na cal cómpre esclarecer a morte dunha persoa. Iso é algo moi presente na literatura galega polo menos desde que Carlso Reigosa publicou Crime en Compostela.

Pero a novela é algo máis ca iso. Non é casualidade que Lucía centre a trama en xente marxinal, moitas veces relacionada coa droga ou con outras adicións. Tan marxinal é que a vítima, ignorada en vida ("Non era de grande interese na vila”) aparece sen vida na marxe dun río. Marxinal na vida e na morte.

Na obra podemos atopar tamén algúns aspectos de rigorosa actualidade, como é o papel das mulleres en determinadas profesións, neste caso no corpo de policía, onde hai quen pensa que o seu corpo está ó servizo de calquera man que pase cerca.

O estilo non difire do que xa vimos en Resaibo amargo: sintaxe simple, oracións breves, ausencia de adornos innecesarios... Aínda sendo consciente de que nada malo hai no uso de períodos longos se están ben construídos, o certo é que como lector agradezo esta sinxeleza. Amais diso, parécenos que a autora equilibra acertadamente narración, descrición e diálogo.  

Un aspecto moi meditado na novela é o remate. Para chegar a ese punto sen contar máis do que se quere dicir, a autora tivo que facer un exercicio de esforzo lingüístico do que quen le non se dacata ata que chega onde hai que chegar. Pero, pero non é cousa de que o desvelemos aquí.

Literatura Galegoasturiana

 

Foto: Tania F. Faílde

Dan tanto traballo as vacacións que nin tiven tempo de informar dunha publicación recente coa que teño algo que ver.

Está xa á venda o volume Literatura Galegoasturiana, editado polo Servizo de Publicacións da Universiade de Vigo, do que somos coautores Xoán Babarro, Rita Bugallo e eu mesmo. 

A obra reúne, en versión actualizada -nalgún caso con textos inéditos-, o contido de tres volumes que se publicaron por separado cos títulos de Évos un ameicer guapo. Aproximación á poesía en lingua galega do occidente de Asturias (2007), A herdade que nós temos. Historia e escolma da prosa en galego do Eo-Navia (2008) e Literatura dramática e teatro en galego do Eo-Navia (2009).

Foto: Tania F. Faílde

O promotor da iniciativa e coordinador da mesma foi Xosé Henrique Costas, como xa sucedera cos tres títulos antes mencionados. Agradecemos a súa confianza e a colaboración de todas as persoas que nos axudaron agora e hai quince anos, máis ou menos.

Agardamos que este volume, de case 500 páxinas, sexa de interese para a xente da zona e para o público en xeral e que contribúa a darlle vida á lingua galega no occidente de Asturias.   

Foto: Tania F. Faílde

Joselu, galego

Joselu é o futbolista de moda nos últimos meses: debutou coa selección española, marcou goles importantes, fichou polo Madrid...

Foto: Faro de Vigo

Joselu Mato naceu en Alemaña pero criouse en Silleda. Nese noso concello deulle as primeiras patadas ó balón e tamén tocaba o clarinete na Escola Municipal de Música. Daquela era Triana para todos. O Director seica lle dixo un día: "Deixa o balón e aplícate á música, que do fútbol non vas vivir". Xa se ve que tiña bo ollo.

Joselu axiña fichou polo Celta e despois por varios equipos de España, Inglaterra e Alemaña. Estivo moitos anos a un bo nivel polo mundo adiante, pero o éxito indiscutible tardou algo en chegar. Nos dous últimos xa non houbo dúbida da súa calidade: no Alavés e no Español converteuse nun dos futbolistas máis rendibles. Goles desde a humildade.

En Silleda celebraron os seus éxitos e decidiron honralo: engadíronlle o seu nome ó campo de fútbol, que agora se chama Estadio do Outeiriño Joselu Mato, e os da Escola de Música dedicáronlle unha sentida homenaxe.

Nese acto, alguén de Silleda fixo de speaker e falou todo, todiño en castelán. Despois colleu o micro Joselu, que naceu en Alemaña e leva anos vivindo en lugares distintos de España, de Alemaña e de Inglaterra e falou como falaba de pequeno: en galego.

Outro gol de Joselu que celebramos desde a distancia, de paso que lle desexamos que anote moitos máis.

Homenaxe a Xavier Miró

Cartel da homenaxe a Xavier Miró

I

Ribadeo é un pobo agradecido e alguén tivo a idea de homenaxear a unha persoa relacionada co mundo da música e da cultura: Xavier Miró. 

Foi un pracer colaborar no evento, preparando o guión para a presentación, algo do que se encargaron Estela Veiga e Brais Varas, de 2º de BAC. Sergio Villar, sempre na memoria. Ía ser el. Canto mérito ten esta rapazada!

Van unhas pinceladas do que alí se dixo, omitindo a relación de participantes, que non procede aquí:

II

Marzo de 1968. Uns meses antes de que estourase en París o maio do 68, un concerto de Raimón na Universidade de Santiago é o pistoletazo de saída para o que se acabaría denominando a “Nova canción galega”.

Un grupo de persoas ligadas á Universidade constituíron o que se coñeceu como “Voces Ceibes”. Interpretaron temas tradicionais e musicaron textos propios ou poemas de distintos autores.

Paralelamente, outra xente empezou a compoñer cancións en galego, a gravar discos e a dar concertos. Por suposto, todo ese labor facíase baixo a atenta lupa da censura, que eliminaba co seu famoso lapis vermello todo o que non era do seu agrado.

Entre estes artistas estaba un mozo ribadense que daquela andaba por Madrid: Xavier González-Miró.

Xavier Miró iniciárase na música en Ribadeo, participando en veladas benéficas nas que interpretaba diversos éxitos da época. A súa formación musical foi practicamente autodidacta. Xunto coa madrileña María del Carmen Martínez, formou o dúo María e Xavier. En 1969 publicaron o seu primeiro disco con dúas cancións: "Brilla raio da aurora" e "O borracho". Nese mesmo ano editaron o seu segundo traballo, que incluía o tema "Catro vellos mariñeiros", que se fixo moi popular.

Non debemos esquecer que aínda que a letra das cancións non fose reivindicativa, o feito de cantar en galego daquela xa era un acto de resistencia.

En 1970 María e Xavier editaron dous novos discos. O tema que de máis sona foi "Miña ruliña", co que participaron no festival de Torremolinos.  

Motivos laborais provocaron a disolución do grupo. Con todo, Xavier, aínda que con menos dedicación á música, seguiu compoñendo temas para el e para outra xente.

III

Como sorpresa da nosa colleita, quixemos darlle voz á súa filla Ruth, que nos remitiu desde Arxentina un emotivo texto que se leu no acto e que reproducimos a continuación:

“Algo que sempre admirei do meu pai é como se mergulla de cheo e en cada cousa que fai. Aprendín co seu exemplo a loitar con paixón por aquilo que desexo.

Non sempre é doado. Sobre todo, coma hoxe, cando eses desexos te teñen lonxe da casa.

Por sorte hai lazos que desafían os quilómetros, e a música é un deses lazos.

As súas cancións acompañáronme sempre, e na sinxeleza das súas composicións, na beleza das súas melodías, podemos reencontrarnos sempre que queiramos”.

Queriamos contalo e contado queda.

Premio Otero Pedrayo. Crónica breve dunha entrega.

I

A cousa vén de aquí e non queremos repetirnos en exceso.

II

Con marzo xa esmorecendo, fomos a Trasalba. Eu esperaba atopar as bocarribeiras do Ribeiro tinxidas de amarelo, pero o tempo das mimosas seica xa pasou.  

Chegar de Ribadeo a Trasalba non é cousa pequena. Este país debe ser dos poucos que aínda ten capitales de provincia comunicadas -é un dicir- con estradas do século pasado. 

Antón Suárez, Lucía Miranda, Estela Veiga, Nora Maseda, Ángela Fernández e Claudia Vizoso (Alumnado premiado). Dolores Faílde e Suso F. Acevedo (Profesorado acompañante).
Diante da casa-museo Otero Pedrayo.

Pero chegamos a tempo e con ben. Celebrouse moito o traballo do alumnado, que puxo á vista da xente textos pouco coñecidos relacionados con Otero Pedrayo. Supoño que os de máis chaman a atención son os dous poemas que Otero lle enviou a Gamallo en 1940, ós que accedemos grazas á xenerosidade de Toni Deaño, que custodia o arquivo familiar.

Dun deles xa temos falado neste blog: é un acróstico que Otero lle dedica a Gamallo, no que loa a figura do polígrafo ribadense. O outro cremos que é totalmente inédito. Polo menos non se recolle no volume Poesía, que Galaxia publicou en 2010, baixo edición de Don Xesús Alonso Montero. Trátase dun poema no que Otero fala do Pico Sagro (sic) como elemento cómplice da paisaxe ritual da  Catedral de Santiago. O monte compórtase como unha persoa que lle fai reverencia ás torres da catedral, mentres o sol é o botafumeiro.

O poema vai encabezado cun debuxo do propio autor:

Pico Sagro, fino e magro...

Textos enviados por Otero Pedrayo a Gamallo Fierros (Do arquivo da familia Gamallo Fierros)

Visitamos a casa museo de Otero guiados pola amabilidade de Patricia Arias Chachero, que tamén participou noutros momentos ó longo da xornada.

Na entrega do premio, Don Xesús Alonso Montero falou moito e ben da importancia dos premios, dos libros e de moitas cousas máis. No xantar acompañounos con amena conversa e envexable lucidez. A xornada continuou en Ourense, con máis actos e máis xente que fixo uso da palabra, pero o que máis gusta é ver a rapazada, a propia e a allea, gozando cunha xornada oteriana, alegres coma paxariños en primavera, fóra das aulas, coñecendo o País.

Toda actividade pode mellorarse, pero ver o Ribeiro en primavera sempre vale a pena.

Otero Pedrayo e Ribadeo.

[Preme na imaxe para ver o vídeo]

O xurado do II Premio Escolar Otero Pedrayo tivo a ben concederlle o premio, na categoría de grupos, a un vídeo documental elaborado por un equipo de alumnado e profesorado do que formo parte.

O equipo fórmámolo Ángela Fernández González, Nora Maseda Freije, Lucía Miranda Santamarina, Antón Suárez García, Estela Veiga García e Claudia Vizoso González, alumnado de “Literatura galega e sociedade”, materia de libre configuración de centro do IES de Ribadeo Dionisio Gamallo;  o profesor Pipo Refojo e eu mesmo.

No traballo informamos, basicamente, de tres aspectos que relacionan a Otero Pedrayo con esta zona: as publicacións de Otero Pedrayo no xornal El Aldeano de Castropol, a correspondencia de Otero Pedrayo a Dionisio Gamallo Fierros que se conserva no arquivo familiar, e unha serie de artigos de Gamallo Fierros sobre Otero Pedrayo co gallo sa súa xubilación como profesor da USC, que recollen unha conferencia previa do ribadense no instituto de que era director.

Trátase de contido pouco coñecido, no caso das colaboracións na prensa, e inédito no caso do epistolario de Otero a Gamallo. Entre as cartas de Otero, destacamos unha de 1940 que contén un poema dedicado ó Pico Sagro non recollido na recompilación da poesía de Otero publicada por Galaxia e un acróstico dirixido polo ourensán ó polígrafo ribadense, do que xa falamos noutra ocasión neste blog.

Agradecemos a consideración do xurado, presidido por D. Xesús Alonso Montero, e tamén queremos mostrar o noso agradecemento á familia de Gamallo Fierros, especialmente ó seu sobriño Antonio Deaño, por permitirnos consultar e reproducir o epistolario de Otero Pedrayo a Gamallo e por facilitar as fotos que se inclúen no traballo.

Na comunicación da decisión nas redes sociais, a Fundación Otero Pedrayo comenta o seguinte:

“O premio ao mellor traballo en grupo recaeu no IES Dionisio Gamallo Fierros polo seu traballo sobre Otero Pedrayo e Dionisio Gamallo Fierros. Presentaron un vídeo documental no que aportan e comentan material autógrafo e bibliográfico moi pouco coñecido ata o de agora e que deixou ao xurado totalmente abraiado”.