Sei que teño o blog cheo de trapalladas. Debería facer limpeza, pero cústame quitar cousas do medio. Escolle ti o que che pareza e non fagas caso do resto.

29.10.13

Otero Pedrayo, Ribadeo, 1958

Vimos estes días na prensa a Méndez Ferrín recollendo o Premio Otero Pedrayo, en recoñecemento á súa traxectoria como poeta, ensaísta e narrador.

Moito alegra que aínda queden premios que valoren o compromiso coa cultura galega e que, de paso, lembren figuras do pasado tamén merecentes de resistir na memoria colectiva. É o caso de Otero. Durante anos faleilles deste autor ós meus alumnos como un precursor visionario da construción de Europa, entre outros méritos:
Adrián, sentado na pequena fonda do porto diante dun vaso de viño espadeiro, imaxinaba o futuro mapa de Europa. As fronteiras non eran liñas de aduanas senón vitais zonas de transición entre as harmoniosas conciencias dos pobos. A voz das terras do Rhin non precisaba pasar por Prusia para oírse no mundo. O alpino lago de Como non se avencellaba co ardente calabrés baixo a mesma etiqueta do Estado. Mellor que Estado cada terra era un ceibe conxunto de municipios e ninguén dominaba a ninguén. (Otero Pedrayo: Arredor de si)

Xa non sei se me arrepinto. A Europa das nacións. Eu pensaba que esa idea que Otero soubo deseñar na preguerra era o que estaba na mente dos que iniciaron anos despois a (re)construción de Europa, pero vese que ou a cousa non era así xa de comezo ou que acabou torcendo por outro camiño.

Xa non sei se seguirei citando a Otero como un precursor da unión dos pobos de Europa, por encima das raias ridículas que algúns pintaron nos mapas para deseñar estados sen razón, pero seguirei falando de Otero. Seguirei dicíndolles ós meus alumnos que teñen que ler Arredor de si, aínda que se cadra convén que agarden algo, que medren e maduren antes con outras páxinas, para seren capaces de atoparse na viaxe que el lles propón.

Seguirei falando de Otero Pedrayo como lle cadre no momento ou como saiba, sabendo tamén que que van xa máis de 55 anos desde que alguén o citou no instituto de Ribadeo. Era marzo de 1958. Cando ninguén se refería a el nos centros de ensino medio, cando nin a súa figura nin a súa obra formaban parte do currículo meseteiro, cando os seus libros non estaban nos andeis das bibliotecas escolares, Dionisio Gamallo Fierros tratouno por extenso nunha conferencia maxistral pronunciada nun centro recén inaugurado, que el daquela dirixía. Pouco despois, durante os meses de marzo e abril, o texto da conferencia publicouse en catro entregas en La Comarca del Eo, co título de “El injubilable Otero Pedrayo”.
Comezo dunha das entregas de Gamallo Fierros sobre Otero Pedrayo (La Comarca del Eo, marzo de 1958)
 Así empezaba a primeira entrega:
La Administración pública ha decretado un imposible: que sea jubilado el injubilable orientador de generaciones gallegas en la Universidad compostelana, don Ramón Otero Pedrayo...
Seguirei falando de Otero Pedrayo e dos seus soños, aínda que só sexa por non darlle o gusto a quen soña con xubilar definitivamente todo o que supoña cultura de noso.

21.10.13

Cemiterios debaixo da auga


Non levo nada na miña memoria íntima que teña relación cos encoros. Non formaron parte da miña infancia. Non vin asolagar terras coñecidas nin fun consciente dos feitos de Castrelo de Miño, que eu era moi cativo. Tampouco levo gravadas na retina as patéticas imaxes de Franco inaugurando novas presas.

Non sei logo por que me impactou tanto este texto de Julio Llamazares, cando o lin por vez primeira:
Nadie que no haya visto por sí mismo el dantesco espectáculo de un pueblo emergiendo de las aguas al cabo de los años podrá saber jamás cuánta desolación y cuánta muerte albergan en su fondo los pantanos. Nadie que allí no tenga sus recuerdos, sus raíces y su casa será capaz de imaginar cuánto dolor quedó enterrado para siempre en esos cementerios que se pudren en silencio bajo el agua.  
Lembreime del hai unha semana, vendo estas imaxes na cola do encoro de Grandas de Salime:






15.10.13

Tellados e lousados, lingua e terra.

I
Aínda que xa me fixara antes no asunto, non me metera a fondo no tema das isolousas ata que tiven aquela conversa:

Todo empezou en Lougedo, un lugar que non existe e que está en San Martín de Ozcos. É que hai sitios que non hai, pero están, como xa nos contou Cunqueiro na súa Plática de mares Arábigos:
"Gutor, Babarón e Trapobana son tres illas que non hai, e están entre Bengala e illa Java”.
Dicía o de Mondoñedo que Gutor se cadra non a hai, pero hai o nome e o –R en que remata é rasgueado e os barcos poden esnafrarse contra el e ir ó pairo. Con Lougedo pasa ó revés. O sitio haino; o que non hai é o nome, e ese -G- fura os oídos de quen o oe pronunciar e as meniñas dos ollos de quen o ve e le.

         - "Lougedo, con G" –insistía o rapaz ó indicarme o seu domicilio.
         - ...!

Non dixen nada, que hai leccións que non se poden dar en 30 segundos e para quedaren mal dadas é mellor non comezar, pero naquel preciso momento planifiquei esta viaxe polos tellados e lousados de Galicia, para ver a súa cor, para ver de que están cubertas as trabes que salvan da chuvia as lareiras da nosa terra e manteñen secas as cacholas dos paisanos cando mexan por nós.


II
Penso que non cómpre ser moi perspicaz para decatarse de que ese Lougedo, ou Loujedo, do que me falaba aquel rapaz é en realidade unha deturpación de Louxedo ou Lousedo e que ese topónimo refírese á louxa, ou lousa, propia de amplas zonas do noso territorio e que pasou da terra ós teitos das casas, tamén nesas terras do occidente de Asturias.

Pero, ¿ata onde chega o material na terra, a lousa nos tellados e o nome nos lugares? E cadrarán as liñas divisorias? Trataremos de ver por onde van as raias.

III
Como avioneta non temos e tampouco queremos esmamallarnos contra o chan probando a ser homepaxaro, a nosa viaxe será virtual, que para iso inventaron Google Earth.

TELLADOS e LOUSADOS
Betanzos e Vilalba, exemplos de tellados e lousados, respectivamente

"Primeira cousa: a lousa, morte ao estranxeiro opresor”, escribiu Ferrín en Estirpe. Pois xa que citamos o autor de Arraianos, tiremos cara ó sur para iniciar a viaxe e veñamos cara ó norte, a ver onde nos leva o camiño.

Non tardamos en observar negros os cumes da Gudiña e vermello nas casas dos Riós. Tentamos afinar máis. Ó oeste da Gudiña hai lousados negros no Seixo, Barxa, Pentes, O Tameirón e Erosa, e ó leste dos Riós vemos tellados tirando a vermello en Castrelo de Abaixo, Castrelo de Cima, A Trabe, O Mourisco, A Veiga do Seixo. Parécenos que conviven uns con outros en San Lourenzo de Pentes e no Navallo.

Intentamos ir cara ó norte, buscando a isolousa entre Laza e Campobecerros, entre Montederramo e Chandrexa,... e axiña asumimos a derrota: é imposible tanta precisión porque o que ás veces parecen lousados poden ser tellados de uralita de palleiras ou establos. Ademais, perdémonos no mapa con tanto lugarexo. Cómpre repensar a idea.

Nun andel descansa a xa vella Gran Enciclopedia Galega. Que arquivo fotoetnográfico da Galicia dos 70 e 80 teño na casa e eu sen decatarme ata estes días! Tamén inclúe ducias de retratos de lugares grandes e pequenos. Por aí tiramos, aparcando a tecnoloxía, revisando as fotos tomo por tomo e riscando nun mapa de concellos Tes vermellos ou eLes negros segundo vaiamos observando.

Agora si. Rematada esta fase, volvemos a Google Earth para facer comprobacións e encher algunhas lagoas que nos quedan. Por economizar traballo, só reflectimos no mapa os concellos que delimitan a fronteira das tellas e as lousas, entendendo que todo o que queda á esquerda é de tella e á dereita mantense a lousa.

E velaquí o mapa, no que marcamos con círculos vermellos os tellados e con cadrados negros os lousados:

Mapa de elaboración propia: en vermello, os concellos con tellados; en negro,  os de lousados.

Os distintos tamaños dos círculos e dos cadros non indican nada; é que un non é precisamente o rei do Photoshop.


TOPÓNIMOS
Toca agora delimitar a fronteira dos topónimos derivados de lousa.

Introducindo no buscador do Proxecto toponimia de Galicia o lexema lous- atopamos 390 resultados, espallados por todo o territorio, aínda que con maior concentración na metade norte, pero moitos deles inclúen o grupo -lous- sen ter relación ningunha con esta raíz. Cómpre concretar.
Topónimos que inclúen o grupo -lous-.
Se pedimos que o topónimo comece por ese lexema, temos 45 resultados e observamos que hai máis concentración nunha diagonal que vai de sueste cara ó norte, trazando unha liña que pode andar próxima á fronteira que nós establecemos entre tella e lousa. Esta diagonal presenta unha derivación cara á parte oriental da Mariña de Lugo.
Topónimos que comezan por Lous-
Non hai moitas variacións no trazado que nos dá o buscador se restrinximos a busca ás entidades humanas, deixando fóra accidentes xeográficos terrestres e costeiros, augas, terras e vías. Neste caso, temos 31 resultados de entidades de poboación que comezan por lous-.
Topónimos de entidades humanas que comezan por Lous-

Situámolas nun mapa para contrastar co mapa dos tellados / lousados, marcando desta vez con casiñas verdes os topónimos.
Mapa anterior, engadindo en verde os topónimos que comezan por Lous-

Non hai moita diferenza, xa que a maioría dos núcleos de poboación que teñen nome derivado de lousa están situados en zonas de tellados negros. (Non colocamos no mapa os máis orientais por non esforzarnos máis do debido e porque non nos aportan nada para a delimitación dos lindes).

Con todo, parece que a tella invadiu algo o territorio da lousa, xa que nos quedan algúns topónimos en territorio “vermello”.

Temos topónimos aparentemente derivados de lousa en Lousame, As Neves, O Irixo, Piñor e Carballedo, que son zonas claramente de tella. Valdoviño, Irixoa e Sobrado son concellos nos que predomina a tella pero, polo menos nalgúns núcleos de poboación tamén está presente a lousa, igual que na toponimia.

Velaquí os mapas desas zonas, algo máis de cerca:
Concellos de tellados vermellos, nos que hai algún topónimo que comeza por lous-, marcados en verde.

Concellos de tellados vermellos, nos que hai algún topónimo que comeza por lous-, marcados en verde.

XEOLOXÍA
Facemos unhas buscas en internet e atopamos un par de mapas que delimitan o territorio das pizarras (en cores violáceos no mapa) e outro que tamén fala de rochas e debuxa unha diagonal azul que non debe andar moi lonxe da que nos trazamos ó separar topónimos, tellados e lousados. Pero non seguimos por este camiño, que este é un mundo no que nos perdemos e apenas distinguimos uns pedroulos de granito dun anaco de pan reseso, así que paramos aquí a viaxe. Que outro afine máis; nós non concretamos tanto como queriamos ó comezo, pero creo que demostramos que algo ten que ver a lingua coa terra que a criou e que agora a ve esmorecer. 



10.10.13

Ramón Traveso, oda a Ribadeo.

Con todo o respecto, pero coa informalidade que con frecuencia me permito no blog, publiquei hai meses un poema de Ramón Traveso que atopara nas pesquisas que desde hai tempo veño facendo na prensa eonaviega.

O poema enviárallo o autor desde Pasajes o 4 de outubro de 1936 ó director de La Comarca para a súa publicación. Teño a sensación de ter visto o nome de Ramón Traveso na prensa da zona nalgunha outra ocasión, pero non sei cando, nin onde nin a propósito de que. En realidade, nin sequera teño a certeza, pero desde aquela, cando reviso exemplares, ando atento, por se acaso aparece algo máis.

Con grata sorpresa para min, recibín algún tempo depois un comentario de Miguel Saavedra, bisneto do autor, interesándose polo texto, para el descoñecido ata entón.

Hai uns días recibín de novo un correo seu, facilitándome unha foto de Ramón Traveso e un poema inédito que conservan no arquivo familiar. Trátase dunha oda a Ribadeo e a súa comarca, que reproduzo a continuación, agradecéndolle a Miguel o envío do texto e a autorización para facelo público, de xeito que pouco a pouco vaia aumentando o corpus da literatura galega da zona: