Sei que teño o blog cheo de trapalladas. Debería facer limpeza, pero cústame quitar cousas do medio. Escolle ti o que che pareza e non fagas caso do resto.

26.1.16

No 80 aniversario de "El pequeño escolar"

Cabeceira de "El pequeño escolar"

O día 1 de febreiro cúmprense oitenta anos da saída á rúa do primeiro número de El pequeño escolar, un xornal escolar que se publicou entre febreiro e xullo de 1935 con textos do alumnado de varias escolas da Mariña.
Gregorio Sanz
O seu principal impulsor foi Gregorio Sanz García, un mestre que impartiu clase en varias escolas de Galicia desde 1922 ata 1970.
Naceu en Ayllón (Segovia) o 4 de xaneiro de 1900. Procedía dunha familia moi humilde e, despois de cursar os estudos primarios na súa vila, estudou Maxisterio por libre a partir de 1914. Rematou con dezasete anos e, ó non atopar escola, desprazouse a Madrid, onde tentou a carreira militar. Durante a súa estancia na capital frecuentaba a biblioteca do Museo Pedagóxico e alí convidárono a dar clases na Casa Escuela Concepción Arenal do Protectorado del niño delincuente. Foi tamén alí onde soubo que se buscaba mestre para a escola agrícola da Fundación Pedro Murias, que ese rico indiano promovera na súa parroquia natal da Devesa, en Ribadeo. Así recalou en Galicia en 1922, onde se asentou definitivamente. A partir de 1923 dedicouse a dar clases particulares en Ribadeo, onde colaborou na posta en marcha da Biblioteca Popular Circulante, a imitación da que xa funcionaba en Castropol. En 1928 ingresou no ensino oficial por oposición e obtivo destino na escola de San Pedro de Benquerencia, en Barreiros. Tamén impartiu clase preparatoria no Instituto de Ensino Medio de Ribadeo. Ó empezar a guerra detivérono, como lle sucedeu a tantos outros mestres republicanos, e estivo cinco anos preso no cárcere de Lugo.
Portada de "Uno de tantos"
de Gregorio Sanz
O propio Gregorio Sanz rememora esta etapa da súa vida no libro Uno de tantos. Cinco años a la sombra. O libro inclúe un prólogo de Víctor Moro, que desempeñou importantes cargos de responsabilidade pública e privada, onde o que daquela era alumno seu conta como eran as clases de Don Gregorio: innovadoras, motivadoras, abertas á realidade do alumnado, ...
Tendo en conta o nome do mestre e a descrición que fai do seu labor docente, ó ler as palabras de Víctor Moro resulta imposible non acordarse de Pardal, o neno protagonista do relato “A lingua das bolboretas”, de M. Rivas. Uns anos despois da publicación da obra de Rivas, a investigadora Rosa Cal establece tamén esta relación nunha reseña do libro de Gregorio Sanz publicada en A Nosa Terra. Di que, pouco despois de coñecer ó mestre afincado en Ribadeo, leu o conto de Rivas e decatouse da relación:
Inmediatamente recoñecín no personaxe do mestre a D. Gregorio. Dábase a casualidade de que entón se estaba a celebrar a Feira do Libro en Madrid, e Rivas asinaba exemplares. Alí me dirixín para confirmar a sospeita. Felicitei ó escritor e pregunteille “O mestre de A lingua das bolboretas é Don Gregorio?”. “Si, señora, vostede leu o libro?” foi a súa resposta. Díxenlle que si e que amais Don Gregorio estaba vivo e que aos 95 anos a súa mente estaba totalmente lúcida e que podía visitalo en Vilaframil, Ribadeo.
O mestre Don Gregorio na adaptación
ó cine de "A lingua das bolboretas"

Ó saír da cadea, Gregorio Sanz volveu dar clases particulares, despois traballou como contable nunha empresa de Guitiriz e, finalmente, regresou ó ensino nunha academia de Lugo. Posteriormente permitíronlle o reingreso no ensino oficial e destinárono a Covas (Viveiro). Opositou de novo e obtivo posto en Vigo, onde se xubilou en 1970. Tras a súa xubilación,  afincouse en Ribadeo, onde faleceu en 1997. Actualmente o colexio público da vila leva o seu nome, como mostra de agradecemento e agarimo dos veciños.

El pequeño escolar
El pequeño escolar publicouse con periodicidade quincenal entre febreiro e xullo de 1935. Saíron, polo tanto, doce números. Cada exemplar constaba de catro páxinas e imprimíase na Tipografía de “Las Riberas del Eo”, en Ribadeo. Vendíase a 10 céntimos e, nunha nota aclaratoria que aparece no segundo número, indícase que se precisaba unha venda mínima de 600 exemplares para cubrir as 50 pesetas que custaba imprimir un millar, contando tamén cos gastos de administración e co desexo de que quedase un remanente para premios en concursos escolares que se establecesen para a rapazada.
Un artigo de "El pequeño escolar"
O xornal, ademais do saúdo inicial e dalgunhas notas aclaratorias dos responsables, está integramente formado por colaboracións do alumnado das distintas escolas da zona. Tamén admitía colaboracións de exalumnos menores de dezasete anos, reservando para eles un máximo de 1/3 do espazo.
Predominan os textos en prosa, con contido moi variado: contos, crónicas da actividade escolar, reportaxes sobre as festas e celebracións da zona, crónicas deportivas dos equipos da contorna, noticias curiosas, reflexións sobre asuntos de actualidade, redaccións sobre temas diversos, reseñas de escritores, personaxes ou acontecementos históricos, etc. Tamén aparece algún debuxo, uns poucos poemas e cartas entre alumnado das distintas escolas da zona e incluso a alumnos doutros lugares do Estado.
O idioma predominante é o castelán. O galego tan só rezuma nalgunhas expresións en castelán traducidas literalmente e, de xeito excepcional, en tres colaboracións da sección “Cantares”. Utilízase unha variante con trazos propios da oralidade, como era habitual na época:
Un exemplo do uso do galego no xornal

CANTARES
Vexo a Rinlo, vexo o Rato
desd’o alto de Noceda
vexo a Rochela e Reinante
no alto d’a mau esquerda.
Levantando un pouco a vista
vexo as folliñas d’o mare
y’escuitando unha miguiña
oens’os carros cantare
y’os labradores co arado
berrando pra que ande o gado.
ALFONSO VENTOSO
Vilandriz, A Devesa, 6/01/1935

O vello perdeu a vella
entre a florida d’o toxo
e agora anda chorando
que lla comeu o raposo.
Na escola que hay en Barreiros
agora hay moita alegría
porque ven o Ayuntamiento
pra facernos compañía.
As nenas que hay en San Cosme
todas son muy aplicadas
si non mo queredes crer
non tedes mais que miralas.
Aló enriba, no meu monte,
vin un neniño chorar
pregunteille: ¿Por que choras?
non me quixo contestar.
Este día que nevou
fun ó campo co-a cabriña
estaba cuberto de lá
e volvinme pra casiña.
MARÍA REGO
Barreiros, 12-1935

As neniñas de San Cosme
todas son muy aplicadas
e todas son muy guapiñas
e tamén muy resaladas.
A escola de San Cosme
non che pode estar mellor
está no campo da República
con bon edificio ó redor.
O reloj pra dar as horas
n’unha campá pra tocar
as neniñas d’esta escola
ben che podemos bailar.
E os lús tamén temos
o mercado pra comprar
as agullas pra coser
e os fíos pra bordar.
MARÍA TERESA GONZÁLEZ
San Cosme de Barreiros. Escola nº 1.

Tamén hai unha alusión ó himno galego no remate da crónica dunha excursión pola zona, asinada por Jesús Vila Sanz, de Vilaselán, no número do 1 de xuño, que por erro aparece datado o 15 de maio, igual có anterior: “Luego regresamos por la carretera de Piñeira y llegamos a la escuela a las 5 y media cantando el Himno Gallego contentísimos”.
Ademais dos méritos pedagóxicos, visto desde a actualidade, El pequeño escolar resulta tamén un interesante documento histórico que nos permite coñecer moitos datos concretos do xeito de vida da xente da zona desde a perspectiva inocente da rapazada das escolas: o estado de cada escola, as actividades que facían, o xeito de vida nas casas, a alimentación, os hábitos no tempo de lecer, as celebracións, ... e mesmo as inquedanzas e os soños dos máis novos.
Mostra de ensino innovador,
aproveitando unha excursión
Conmove, por exemplo, a inocencia nun fragmento dunha carta que a nena Arsenia Puente envía desde a Pontenova, o 1 de marzo, dirixida a unha alumna de Santiago de Reinante:
Y para terminar, una pregunta a María López de Santiago de Reinante. He visto la marea en la ría de Abres, y desearía saber si en la costa se notan también las crecidas de las mareas y si es peligroso estar cerca del mar cuando las hay”.
María López contéstalle no número do 1 de abril con todo detalle, explicándolle pormenorizadamente o movemento das mareas na praia da Santiago de Reinante e dille que durante a baixamar “va la gente del pueblo, y yo también muchas veces voy, a surtirnos de percebes, mejillones y de lo que encontramos para alimento”, e remata interesándose polo contorno da outra rapaza: “Yo desearía ver las minas de hierro, porque nunca salí de Santiago de Reinante y me alegraría hacer una excursión a Puentenuevo para verlas. ¿Como son esas minas”.
Aínda que a distancia física é a mesma, é evidente que o mar e a Pontenova quedaban moito máis lonxe no ano 35.
Un artigo que conmove
Unha “Noticia comentada” asinada por Carmen Miranda no exemplar do 1 de maio dános información fundamental sobre as prioridades naquela época: para as mulleres, primeiro os labores do campo e despois, se queda tempo, a formación académica:
Estos días hubo muy pocas niñas en mi escuela porque están sembrando las patatas. Las patatas vinieron de América para Europa. En Galicia hay muchas patatas. Las patatas se siembran en marzo.
Los días que graniza y llueve vienen las niñas a la escuela, aunque a las niñas nos gusta mucho más venir a la escuela en verano que en invierno porque en invierno hace frío y en verano calor. Yo vengo todos los días a la escuela y aprendo mucho y las que tienen que sembrar las patatas no vienen todos los días porque tienen que ir llamar el ganado a la tierra. Las patatas se recogen en septiembre.
Outros artigos cóntannos con detalle como se aproveitaban as excursións para facer medicións da extensión dalgunhas leiras ou observacións atentas de distintos aspectos da natureza. Algúns adiantos tecnolóxicos (termómetro, compás, cataventos, ...) permitíanlle ó alumnado anotar diariamente datos das condicións meteorolóxicas. Así podemos saber, por exemplo, que o día 7 de febreiro de 1935 dentro da escola nº 2 de Barreiros había 11 graos e no exterior 8. O vento sopraba con dirección N.E. e estaba un día chuvioso e con sarabiadas, segundo nos informa Eugenio Niñe.
As clases non debían manterse alleas ás tensións políticas da época, xa que no número do 1 de marzo Pedro Vizoso, de Benquerencia, informa de que na súa escola tivo lugar unha votación para ver quen era partidario da guerra. “Solo se levantaron Ramón de Quietán y Carlos de Rosende y los demás nos quedamos sentados porque no queremos guerras”. No número seguinte, Antonio Fernández Lozano, de Ribadeo, retoma o tema e valora os datos: “[...] los niños de la escuela de Benquerencia hicieron en la escuela una especie votación para ver quienes eran partidarios de la guerra, y nada más fueron dos, todos los demás fueron buenas personas, tienen conocimiento, mientras que los otros dos parece que no tienen conocimiento y que no saben qué es la guerra porque si no ya dirían lo de los demás. Me gustaría saber que piensan de las guerras los niños de otras escuelas y si quieren que todos seamos amigos”. No número do 1 de xuño Antonio Molejón, de Vilandriz – A Devesa, condena as guerras nun contundente artigo titulado “¿Próximos a unha guerra?”.
Parece que naqueles meses os contrarios á guerra eran unha maioría esmagadora nas escolas, pero pouco máis dun ano despois acabarían gañando Ramón de Quietán e Carlos de Rosende.
A pesar de que o número do 1 de xullo abre cun “¡Hasta septiembre!” asinado por Narciso Ríos, de San Miguel, a interrupción acabou sendo definitiva e o xornal non volveu saír.
Na Biblioteca Pública Municipal El Viejo Pancho, de Ribadeo, consérvase íntegra unha copia da colección. A súa lectura deixa ver a ilusión da rapazada no proxecto e a frescura dos seus textos acende en nós, oitenta anos despois, a admiración por eles e por quen promoveu esta iniciativa.


BIBLIOGRAFÍA:
Cal, Rosa (2000): "A lingua das bolboretas e o cabodano do mestre Don Gregorio", en A Nosa Terra, semanario, nº 945, p. 23.
Costa, Antón (1992): “Entrevista a Don Gregorio Sanz”, en Revista galega de educación, nº 14, outubro de 1992.
Sanz, Gregorio (1986): Uno de tantos. Cinco años a la sombra. Ed. do Castro, Sada.

AGRADECEMENTO:
A Chus, da Biblioteca Pública de Ribadeo, que ten organizado un interesante fondo local.

17.1.16

Chamar as vacas

O recente falecemento de Neira Vilas levoume de novo ás Memorias dun neno labrego, que descansaban no andel desde non sei cando. A edición que eu posúo ten un debuxo de Díaz Pardo na portada, no que aparece un neno que ben podería ser Balbino chamando unha xugada de vacas do país.

Un neno "chamando as vacas". Portada de Memorias dun neno labrego
A imaxe tróuxome á memoria o desagrado que me produciu unha noticia de prensa de hai uns meses, onde se daba conta dos Premios “al mejor joven manejador”, dentro da edición Feiradeza de 2015. Os afortunados foron Miguel Rial e Avelino Souto.

Faro de Vigo, 28/06/2015

Alégrome por eles, que seguramente “manejan” as vacas con moita arte, pero non deixa de poñerme triste que se denomine así o que sempre foi chamar as vacas, que era o que facía Balbino e moitos outros nenos e non tan nenos labregos. Non creo que xustifique o cambio o feito de que agora a acción se leve a cabo nun recinto feiral ou nun pavillón en vez de facelo nunha leira ou que sexa unha exhibición e non unha necesidade. Ademais, paréceme unha falta de respecto para as vacas, que non merecen que as "manejen" podendo "chamalas" e dicirlle as cousas como hai que dicírllelas.

Se perdemos a lingua, mellor é que nos nos disfracemos de cow boys ou que nos botemos tamén definitivamente a manejar tractores e que deixemos definitivamente as vacas en paz, como símbolo dun tesouro que non soubemos manter. 

10.1.16

O galego, oficial na Veiga











O Concello da Veiga acaba de aprobar unha ordenanza que permite usar de xeito oficial o galego de Asturias nas relacións entre a cidadanía e o consistorio. Así, por primeira vez na historia, moitos habitantes do concello poderán facer trámites escritos no mesmo idioma que falan.

Visto así a novidade parece de risa, porque debería ser o máis normal do mundo que a xente poida escribir e falar na mesma lingua, pero as cousas son como son e hai idiomas que teñen licenza para entrar polos oídos pero non polos ollos. Non ten moito sentidiño esta discriminación dos sentidos pero é o que hai polo mundo adiante.

Boa parte do mérito creo que é dun par de músicos, que agora ocupan a Alcaldía e a Concellería de Cultura, respectivamente. Xente sabia, sen dúbida. Coñecendo a labia do edil de Cultura, Abel Pérez, non imaxino a ninguén capaz de sacarlle a idea da cabeza. 

Como era de esperar, a decisión acolleuse con diversidade de opinións, e seica xa hai por aí discusións acendidas porque o Concello puxo nun cartel XENEIRO e non ENERO, “como se dixo toda a vida”. Se cadra é que a vida dalgúns é moi limitada.

Pero tampouco ese tipo de disputas é sorpredente. Outros pasamos antes por esas e, facendo un pouco de memoria, non é difícil acordarse das pedradas que voaron de bando a bando pola segunda forma do artigo, polo –cia / -za do nome do País que pisamos ou polo “grazas” que non fixo graza ningunha cando deixou de ser “gracias”.

Non sorprende, pois, que na beira de alá do Eo haxa agora disputas parecidas, pero se cadra neste momento non é tan importante o modelo de lingua como o feito de que poida usarse para todo. Un tamén pensa que o modelo debería ter outras referencias distintas ás que ten, pero non é tempo de avivar ese lume.
 
Pouco antes do Nadal asistimos con absoluta normalidade a unha representación teatral en galego na casa da cultura da Veiga. Agora o idioma de todos nós ergue un pouco máis a cabeza e pode entrar tamén gravado a tinta na casa consistorial. Son boas novas. Un alédase de que o tempo vaia atemperando as cousas, que as tensións lingüísticas que non hai tanto facían ferver o aire na zona vaian acougando, que non todos os ventos veñan á contra para a lingua e a cultura en galego de Asturias. 

Armando Cotarelo Valledor había estar contento. E supoño que tamén o está Belén, Viqui, Crisanto e moitos outros que saben o valor da lingua que herdaron .

Ergo a miña copa.