I
Aínda que xa me fixara antes no asunto, non me metera
a fondo no tema das isolousas ata que tiven aquela conversa:
Todo empezou en Lougedo, un lugar que non existe e que está
en San Martín de Ozcos. É que hai sitios que non hai, pero están, como xa nos
contou Cunqueiro na súa Plática de mares Arábigos:
"Gutor, Babarón e Trapobana son tres illas que non hai, e están entre Bengala e illa Java”.
Dicía o de Mondoñedo que Gutor se cadra non a hai, pero hai
o nome e o –R en que remata é rasgueado e os barcos poden esnafrarse contra el
e ir ó pairo. Con Lougedo pasa ó revés. O sitio haino; o que non hai é o
nome, e ese -G- fura os oídos de quen o oe pronunciar e as meniñas dos ollos de
quen o ve e le.
- "Lougedo, con G" –insistía o rapaz ó indicarme o seu domicilio.
- ...!
- ...!
Non dixen nada, que hai leccións que non se poden dar en 30
segundos e para quedaren mal dadas é mellor non comezar, pero naquel preciso
momento planifiquei esta viaxe polos tellados e lousados de Galicia, para ver a
súa cor, para ver de que están cubertas as trabes que salvan da chuvia as
lareiras da nosa terra e manteñen secas as cacholas dos paisanos cando mexan
por nós.
II
Penso que non cómpre ser moi perspicaz para decatarse de que ese
Lougedo, ou Loujedo, do que me falaba aquel rapaz é en realidade unha deturpación de Louxedo ou Lousedo e que ese
topónimo refírese á louxa, ou lousa, propia de amplas zonas do noso territorio
e que pasou da terra ós teitos das casas, tamén nesas terras do occidente de Asturias.
Pero, ¿ata onde chega o material na terra, a lousa nos
tellados e o nome nos lugares? E cadrarán as liñas divisorias? Trataremos de ver por onde van as raias.
III
Como avioneta non temos e tampouco queremos esmamallarnos contra o chan probando a ser homepaxaro, a nosa viaxe será virtual, que para iso inventaron Google Earth.
Intentamos ir cara ó norte, buscando a isolousa entre Laza e Campobecerros, entre Montederramo e Chandrexa,... e axiña asumimos
a derrota: é imposible tanta precisión porque o que ás veces parecen lousados poden
ser tellados de uralita de palleiras ou establos. Ademais, perdémonos no mapa con tanto lugarexo. Cómpre repensar a idea.
Nun andel descansa a xa vella Gran Enciclopedia Galega. Que
arquivo fotoetnográfico da Galicia dos 70 e 80 teño na casa e eu sen decatarme ata estes días! Tamén inclúe ducias de retratos de lugares grandes e pequenos. Por aí tiramos,
aparcando a tecnoloxía, revisando as fotos tomo por tomo e riscando nun mapa de concellos Tes vermellos ou eLes
negros segundo vaiamos observando.
Agora si. Rematada esta fase, volvemos a Google Earth para
facer comprobacións e encher algunhas lagoas que nos quedan. Por economizar
traballo, só reflectimos no mapa os concellos que delimitan a fronteira das
tellas e as lousas, entendendo que todo o que queda á esquerda é de tella e á
dereita mantense a lousa.
E velaquí o mapa, no que marcamos con círculos vermellos os
tellados e con cadrados negros os lousados:
Mapa de elaboración propia: en vermello, os concellos con tellados; en negro, os de lousados. |
TOPÓNIMOS
Toca agora delimitar a fronteira dos topónimos derivados de
lousa.
Introducindo no buscador do Proxecto toponimia de Galicia o lexema
lous- atopamos 390 resultados, espallados por todo o territorio, aínda que con
maior concentración na metade norte, pero moitos deles inclúen o grupo -lous-
sen ter relación ningunha con esta raíz. Cómpre concretar.
Se pedimos que o topónimo comece por ese lexema, temos 45
resultados e observamos que hai máis concentración nunha diagonal que vai de
sueste cara ó norte, trazando unha liña que pode andar próxima á fronteira que
nós establecemos entre tella e lousa. Esta diagonal presenta unha derivación
cara á parte oriental da Mariña de Lugo.
Topónimos que inclúen o grupo -lous-. |
Topónimos que comezan por Lous- |
Situámolas nun mapa para contrastar co mapa dos tellados /
lousados, marcando desta vez con casiñas verdes os topónimos.
Mapa anterior, engadindo en verde os topónimos que comezan por Lous- |
Non hai moita diferenza, xa que a maioría dos núcleos de
poboación que teñen nome derivado de lousa están situados en zonas de tellados
negros. (Non colocamos no mapa os máis orientais por non esforzarnos máis do
debido e porque non nos aportan nada para a delimitación dos lindes).
Con todo, parece que a tella invadiu algo o territorio da
lousa, xa que nos quedan algúns topónimos en territorio “vermello”.
Temos topónimos aparentemente derivados de lousa en Lousame, As Neves, O
Irixo, Piñor e Carballedo, que son zonas claramente de tella. Valdoviño, Irixoa
e Sobrado son concellos nos que predomina a tella pero, polo menos nalgúns
núcleos de poboación tamén está presente a lousa, igual que na toponimia.
Concellos de tellados vermellos, nos que hai algún topónimo que comeza por lous-, marcados en verde. |
Concellos de tellados vermellos, nos que hai algún topónimo que comeza por lous-, marcados en verde. |
XEOLOXÍA
Facemos
unhas buscas en internet e atopamos un par de mapas que delimitan o territorio
das pizarras (en cores violáceos no mapa) e outro que tamén fala de rochas e
debuxa unha diagonal azul que non debe andar moi lonxe da que nos trazamos ó
separar topónimos, tellados e lousados. Pero non seguimos por este camiño, que este é un mundo no que nos perdemos e apenas distinguimos uns pedroulos de granito dun anaco de pan reseso, así que
paramos aquí a viaxe. Que outro afine máis; nós non concretamos tanto como queriamos ó comezo, pero creo
que demostramos que algo ten que ver a lingua coa terra que a criou e que agora
a ve esmorecer.
6 comentarios:
Mui interesante análise que relaciona lingua, terra e poboamento.
Quixera faguer unha aportación. Na ferramenta de Toponimia de Galicia é interesante buscar tamén os que comezan por "A Lous" e "As Lous", pois non saen na búsqueda "Lous". Tamén existe tanto na lingua como na toponimia a variante "louxa".
Por último; tamén é interesante buscar os toponimos derivados de "tella" e ver se aparecen na zona de lousados.
Saúdos!
:O ... a boca aberta ... estou da beira do lousado. No límite ... e non sabía que había isa batalla á beira da leira.
Anónimo, interesantes as suxestións que me fas. Tereinas en conta se un día destes me apetece volver sobre o tema. O da raíz "loux-" xa o mirara, pero nin o citei porque tan só me aportaba tres ou catro topónimos irrelevantes para as lindes. A anteposición do artigo é algo que non se me ocorrera e que seguramente é de interese, igual que guscar os topónimos derivados de "tella". A ver se teño azos para volver sobre o asunto.
Antonio, home, batalla batalla tampouco é que haxa. O que parece que hai é lóxica. En calquera caso, Vilalba é claramente zona "negra"; o territorio "mixto", de transición, empeza algo máis ó leste.
http://www.estraviz.org/Loujado
Loujedo semelha ser uma variante de loujado (a qual por sua vez é uma variante de lousado).
Também existe lajedo que seria um termo derivado de laje.
Acho que loujedo não é uma "deturpação", é a escrita mais etimológica possível na nossa língua. A deturpação em todo caso seria fonética, caso pronunciarmos a palavra à espanhola.
Paréceme moi interesante. Moito teño eu divagado sobre este tema en sobremesas e encontros tabernarios; sobre como, por exemplo, os vellos da "zona negra" nunca dirían subir ao tellado (no canto de subir ao lousado).
I eu sen saber desta análise tan metódica!
Por último vénme á cabeza unha anécdota relacionada co tema. Lembro como nun concerto presentaron a un gaiteiro dicindo que era do lugar onde os lousados atopaban cos tellados... O tipo seica era de Palas e comprobo agora, abraiado, o exacta que era a presentación.
Saúdos!
Publicar un comentario