Sei que teño o blog cheo de trapalladas. Debería facer limpeza, pero cústame quitar cousas do medio. Escolle ti o que che pareza e non fagas caso do resto.

8.12.16

Cameos literarios

Seica Carlos Casares aparece como personaxe en A ferida do vento, o último libro de Riveiro Coello. Collendo prestado o léxico do cine, supoño que a iso se lle pode chamar un cameo literario.

Deume agora por pensar noutros cameos en textos literarios. Sempre se falou das alusións de Góngora a Quevedo e viceversa, pero iso non eran cameos; eran pedradas. Tamén sei dalgunha pedrada nas cantigas galego-portuguesas medievas:

Foi un día Lopo jograr
a cas dun infançón cantar,
e mandou-lh'ele por don dar
tres couces na garganta;
e fui-lh'escass', a meu cuidar,
segundo com'el canta.

Escasso foi o infançón
en seus couces partir entón,
ca non deu a Lopo, entón,
máis de tres na garganta;
e máis merece o jograrón,
segundo com'el canta.

Vese que eran amigos Martín Soares e o xograr Lopo...
Pero interésanme os cameos amigables, as aparicións breves redactadas con respecto, a xeito de homenaxe. Nese sentido, coñezo algúns casos que aluden a xente de por aquí arriba:

Marilar Alexandre en O coitelo en novembro cita a escritora ribadense Eva Moreda, a carón doutros autores.
A. M.? Calquera sabe. Pode corresponder a varias persoas. Ou mesmo a alguén que nunca publicou e que non sexa posíbel localizar. Se fose E. M. podería tratarse da narradora Eva Moreda. Seguro que é A?


En Funambulistas, Mercedes Leobalde fai unha pequena alusión a Luz Pozo, relacionándoa por proximidade cun sonado electrecista do Milladoiro:
O Códice Calixtino que che digo que teño non é o de Luz Pozo, amiga, que tamén, senón o bo, ese que desde hai varios días o mundo todo anda procurando con tanto afán.

Luz Pozo e o tamén ribadense Daniel Cortezón aparecen no poema “Gacetilla literaria”, pertencente en Documentos personaes, de Manuel María, no que pasa revista da actividade literaria do momento:

[...]
Cuña Novás hai tempo non pubrica.
Novoneyra metido no Courel.
Cunqueiro, tan fino e inxenioso.
Fole anda a rematar unha novela.
Luz Pozo Garza está en Viveiro.
Os versos de Xohana Torres son moi bos.
Todo este trevello enriba dun.
Maside en Compostela. Otero Pedrayo
a falar longamente no café.
Ferrñin, Mourullo, Franco Grande,
López Nogueira, Lorenzo e Cortezón
coa súa mocedade madura por bandeira
[...]





















Tamén na literatura castelá hai algún cameo ribadense:

Nalgún garito do Madrid dos anos 50 seica se celebraban tertulias literarias que eran coma un saloon do Oeste; era habitual que os recitadores se visen interrompidos polos espectadores. Rafael Azcona, na novela Los ilusos, reeditada hai uns anos pola coruñesa Ediciones del Viento recrea aquel ambiente e introduce un personaxe chamado Dionisio, que seica vén a ser o polígrafo ribadense Dionisio Gamallo Fierros:
Se volvió decidido a pegar a quien hubiera profanado la emoción del instante con aquel alevoso comentario. Era un hombre con mirada de pájaro, vestido de negro y cargado con una enorme carpeta. El poeta Garruchero, cordial, le palmeaba la espalda.
- ¡Hombre, Dionisio!... Al fin y al cabo…
- ¡Idiotas todos! Y ese pobre mentecato, más que ninguno. ¡Haciendo versos a los ochenta años! ¿No has visto a Silvestre?
- No, no…
- Me voy. No quiero entontecerme.
Paco miraba, interrogándole, a Garruchero. Este explicó:
- Es Dionisio. Nada, no hay que hacerle caso. Siempre está así.
Le extrañó a Paco aquella pasividad de su nuevo amigo, tan violento hasta entonces. ¿Quién demonios era aquel Dionisio?

Otero Pedrayo referiuse tamén a Dionisio Gamallo nun acróstico inédito:

UN ACRÓSTICO DEL TIEMPO VIEJO

Diulle ó ser a dozura mariñeira
I a cume do Mondigo, azul vixía
Onde tecen as fadas da neboeira
Namorouno da estrofa largasía.

Ispindo o curazón car’á senlleira
soedá dos fortes, n’il se ll’a acendía
Ise arelar da roita ventureira
Ofercida aos eleititos da armunía

Galán de troba, pouco a abogadeira
A ambizou o tentou ¡Tiña outra guía!
Moralejo, prosaico da silveira
Arredouno de nós. Hoxe maquía
Lluitando no roquedo da canteira
Obradoiros faiscantes de poesía.

R. OTERO PEDRAYO, agosto de 1940






















O propio Gamallo Fierros aparece aludido, con Rodríguez Baixeras, en "La perspectiva de la eternidá", un precioso relato de La hestoria tapecida, do xenial Xuan Bello. Con todo, neste caso, o cameo dos dous ribadenses está pillado polos pelos, xa que non chegan a ser personaxes da historia. Aparecen tan só como referencias espaciais para unha señora que é tamén personaxe irrelevante:
Escuco tres los cristales del Cantón, veo a una señora cun paragües increíble que cruza la Plaza d’ España, pasa ensín saludar xunto a la estatua de Gamallo Fierros y empobina per una esquina, que será la cai Villafranca del Bierzo, hacia nun sé onde; detrás d’ella, inundándolo too, queda una lluz fría, gris, clarísima, y un aire contundente, áspero y sabio sutrume les palmeres que canta nos sos poemas Xavier Rodríguez Baixeras [...].  


2.11.16

Xuntanza de Prolingua

[FOTO: http://xabier-docampo.gal/index.php?entry_id=1477770397&title=prolingua]
Non vou eu chegar ó punto de Risco, que falaba de si e dos seus colegas dicindo que eran “individualistas, antisociais, antigregarios, introvertidos” e non sei cantas lindezas máis, pero o certo é que, desde que deixei de percorrer os campos de fútbol do País hai xa ben anos, non son eu moito home de colectivos. Cústame traballar en equipo, son bastante individualista e poida incluso que algo toxo –se cadra, da caste dos toxos molares, que son máis mansos, pero toxo ó fin e ó cabo-.

Aínda así, porque me parecía necesario e ilusionante, deixeime levar adentro do proxecto de Prolingua hai xa uns anos.

Este sábado compartimos xuntanza e xantar para revisar o pasado e pensar no futuro. Foi un pracer coñecer xente coa que só tiña contacto virtual, ver outros que xa coñecía pero que non vía desde hai tempo e levar para a casa na memoria, coma quen leva un tesouro e vitaminas, a ilusión e as historias do Capitán Docampo, que se entrega en achegar forzas no presente para termos futuro.

Foi un pracer esta xornada prolingüeira.

14.10.16

Novo Nobel


A Academia sueca acaba de facer pública a decisión de concederlle o Nobel de literatura 2016 a Bob Dylan. É a primeira vez que se lle concede a un autor por uns textos que, en principio, non foron poemas senón letras de cancións.

A decisión está causando controversia, como era de esperar. A min non me parece mal. Agora, máis ca nunca, é certo iso de que os tempos están cambiando. A poesía anda por aí e todo é cuestión de vela e botarlle a rede. Despois, pódese levar a un libro de papel, ós valados dun campo de fútbol ou ó tornasol dun trailer, que non todo vai ser "Que Deus e o Real Madrid me acompañen".

Contan que Cernuda, estando no exilio en París, atopou unha vez poesía auténtica no comezo dunha película de vaqueiros. O western seica empezaba así: "En el estado de Nevada los caminos de hierro tienen nombre de pájaro". E aí, entre rifles, cabalos e estrelas de sherif, naceu un dos seus poemas.

Eu non teño a sensibilidade de Cernuda e non as pillo coma el, pero cada vez chámame máis a atención a poeticidade das etiquetas dos viños. Cousas así: En boca, aromas afroitados con sabor a soños de bosques adornados co misterio das cores outonizas do vento que abala as follas do almanaque da vida e bla, bla, bla...

E non perdo a esperanza de que o primeiro Nobel para a literatura galega llo concedan a unha botella de Mencía.

2.10.16

A morte do verao

Ría de Ribadeo, 2 de outubro de 2016
Aínda que o sol segue sacándolle brillos imposibles á ría e tingue de azul o mar que vexo ó norte, hoxe decidín a morte do verao e recollín as tumbonas e todo o mobiliario da terraza. O sol segue aí pero sei que axiña virán as chuvias e non quero que me pillen coa herba seca no eido, non quero que me enchoupen os mobles de madeira que han de durar aínda máis veráns.

A morte do verao. A expresión arréndolla a Xavier Rodríguez Baixeras, que a usou no remate dun poema que me ocupou noutras horas. Titúlase “As pozas demoradas”, outra metáfora. As pozas demoradas son a infancia do poeta, cando se bañaba ou chapuzaba nas pucharcas que ían quedando no areal dos Castros ó baixar a marea.

Contei a historia aquí, por boca do meu alumnado, e non me vou repetir. O texto editouse en 1997 e sei que hoxe o autor revisaría de boa gana a última palabra, esa que moitas veces é esencial nun poema. O texto orixinal di:
Que ían construírnos
a morte do verao
sobre as inmensas árbores taladas.
Pero a primeira vez que llo oín recitar, o autor dixo “tronzadas” en vez de "taladas" e explicou que debería cambiar esa palabra porque os grupos consonánticos de tronzadas (-tr-, -nz-) danlle unha forza que non hai en taladas

Co gallo da lección inaugural do curso 2016-17, que Rodríguez R.Baixeras pronunciou no IES de Ribadeo Dionisio Gamallo, o autor rematou a intervención lendo o poema (min. 31:38) e de novo modificou o orixinal e dixo “tronzadas”. A reiteración podería servir como fe de erratas, creo eu.

Enrédome con esta observación ecdótica só uns días despois de acompañar a Xavier nunha cea agarimosa, non quero chamarlle “de despedida”, porque deixa a súa beira norte para regresar ó sur, nun camiño agora real que xa recreou literariamente con anterioridade; un camiño que parece un debate permanente entre o norte da súa infancia, do pasado, e o sur da madurez, do presente.
Cea con Xavier R. Baixeras, 30/09/16 (FOTO: Farruco Graña) 

30.8.16

No falecemento de Manuel García "Galano"

Manuel García "Galano".
Foto collida de
 https://arribada.wordpress.com/2009/09/09/arribada-2009-entrevista-nel-semanariu-les-noticies-a-manuel-garcia-galano-pola-mor-de-la-concesion-del-premiu-timon/

Vaise indo agosto levando consigo cada día uns minutos de luz. E cos últimos días de agosto fóisenos tamén a luz de Manuel García Sánchez, “Galano”.

Non se me dan nada ben as necrolóxicas e non pretendo que isto sexa tal cousa. Tan só unha mostra de afecto debida a quen me dedicou atención e agarimo cando o precisei. 

Era tamén unha tarde de agosto cando Galano me acolleu na súa casa de Tapia, atendendo a miña solicitude de ter con el unha xuntanza para redactar o capítulo que lle dediquei en A herdade que nós temos (p. 94). Foron unhas agradables horas de conversa pausada, que interrompía de vez en cando para agradecerme o meu interese polo seu labor, que, segundo el, carecía de importancia. Aínda por riba!, cando o privilexiado era eu por contar coa súa colaboración.

Foi revisando con calma os cartafoles onde gardaba textos e tivo a deferencia de agasallarme con dous inéditos para engadir á súa reseña biográfica. Preferiuno el así, que fosen inéditos.

Non ha ser moi chorado Galano no mundo das letras galegas porque o seu labor continuado por manter vivas as palabras de noso no occidente de Asturias seguramente non chegou a todos os recantos ós que debería chegar. Eu chorar tampouco choro, que hoxe non teño o día, pero si que lamento profundamente a perda de quen tan ben me tratou.

Xoán Babarro contribuíu a difundir este autor eonaviego, acupándose da obra de Galano na súa tese de doutoramento sobre O galego de Asturias, defendida en 1994 e publicada en 2003. Tamén se encargou da edición caseira doutros sainetes seus para nenos na colección Os Teixedais, da que algún día falarei.

Posteriormente chegaríanlle os recoñecementos institucionais desde Asturias: en abril de 2006 nomeárono fillo predilecto de Tapia, en maio dese mesmo ano a ALLA nomeouno académico de honra, etc. Máis vale tarde ca nunca, seica.

Aínda que na rede é posible atopar todo isto e maís, deixo aquí uns datos elementais para quen non coñeza a obra de Manuel García "Galano":

Galano, nacido na Roda (Tapia) en 1922, participou activamente en moitas iniciativas culturais da comarca e colaborou en diversas publicacións.
En 1979 cofundou o grupo de teatro Ameicer, que dirixiu ata 1994, e que representou a maioría dos seus sainetes.
En 1993 agrupou once deles nun único volume que se publicou co título de Mareaxes tapiegos. No 2000 publicou outro seis co título de Erguendo el telón.

Tamén é autor de relatos curtos. En 1984 publicou Parzamiques. En 1993 o colectivo Xeira reeditoulle a obra, engadindo o relato “A terra é a terra”, co que Galano gañou o 1º Premio Xeira de Narraciós Curtias, e outro relato máis.
A Academia de la Llingua Asturiana editoulle no 2005 as súas colaboracións na revista Entrambasauguas. nun volume titulado Vento d’Outono.

14.7.16

Toponimia: O Cepetal (ou similar)

Isto da "touponimia" case sempre é cousa complicada, pero desta vez deume por fozar por ese camiño e como ultimamente un anda escaso de ideas (e máis aínda de folgos), deixo aquí o asunto:

En relación con isto...:
En "La Comarca del Eo", 25 de xuño de 2016

...escribín isto...
(PREME NA IMAXE PARA AUMENTAR)
En "La Comarca del Eo", 9 de xullo de 2016

...que deu lugar a esta nota aclaratoria:
En "La Comarca del Eo", 16 de xullo de 2016
NOTA:
Esta semana deixounos Agustín Fernández Paz. Se fose capaz de escribir algo que se achegase minimamente ó que el merece, faríao; pero agora mesmo síntome incapaz de xuntar unhas palabras dignas para a ocasión. Deixo aquí unicamente constancia da miña admiración e do afecto que sinto por el.

6.6.16

Conducindo as Irmandades

Cartel para anunciar os actos do centenario
Hai unha semana propuxéronme guiar un autobús. Ó comezo púxenme todo contento porque eu, que conducía con frecuencia tractores ós doce anos e coche ós dezasete, nunca conducira un autobús. E moito menos un coma este, co volante á dereita.

Despois souben que non tiña que encargarme do volante, senón dunha visita guiada pola exposición ambulante que está percorrendo o país co gallo do centenario das Irmandades da Fala. Cousa da Asociación Cultural Francisco Lanza e do Concello de Ribadeo.

Dentro do autobús
Aceptei, a pesar de que eu non sei moito diso, que é máis cousa de historiadores. E a min ponme moito respecto o labor  dos historiadores, porque teñen que saber ler principalmente o que non está escrito. E tampouco quero eu caer no mesmo que fan algúns que len a Pío Moa e xa se consideran capacitados para escribir liñas e liñas de historia con pretensións de irrefutabilidade.

Aínda así, aceptei, que un sempre procura botar unha man onde pode e cre que non estorba. A conmemoración foi agradable, non polo que eu acheguei nin polos contidos da exposición en si, senón polo resto das actividades, especialmente pola magnífica interpretación que Carmen Rodríguez e a coral de Ribadeo fixeron de “O meu país”, de Miro Casavella, e polas brincadeiras retóricas dos Poetarras.

Canto ás Irmandades, algo tratamos de contar das súas orixes, da súa evolución e da colleita que acabou agromando nesta zona como consecuencia daquela sementeira.

Iso si. Tamén acabei conducindo o autobús co volante ó revés. 

Saúde e terra!


30.5.16

A ría que non é ría

Ría de Ribadeo, con Castropol ó fondo (Foto: Tania Fernández Faílde)
De todos os episodios aldraxantes que temos visto contra a toponimia galega, un dos máis absurdos é recente e está pasando bastante desapercibido.

Perpetrouno a Xunta de Galicia e di que a ría de Ribadeo non é unha ría senón un lugar xeolóxico de interese, que denominan Ría do Eo porque si. Non acatan os informes lingüísticos dos especialistas porque se refiren á ría e non a esa outra cousa que seica inventaron uns sabios de Madrid.

Como a denominación forma parte dun catálogo de espazos naturais, xa imaxino os guías turísticos describíndollelo ós visitantes: 
- Esa masa de auga que vostedes ven na desembocadura do río, esa onde nadan os parruliños e hibernan os paxaros, onde se fan deportes náuticos e medran cangrexos matahomes, onde se pillan luras parvas que van á luz das farolas nas noites de verán..., esa non lles é unha ría: é unha canteira asulagada.
O nome que evita citar a vila mariñá xa é cousa asentada da outra banda das augas, en Asturias, por máis que a cartografía usase sempre, aquí e acolá, a denominación de ría de Ribadeo. Hai algún tempo alguén decidiu que Ribadeo era nome prohibido no Principado e empezou a campaña de ría del Eo.

Como o inicio da teima case cadrou coa crise, quero pensar que non foi por mala fe, senón por aforrar tempo, tinta e pintura en documentos e letreiros. Pero que o atentado veña de dentro da casa e cunha argumentación tan peregrina supera o nivel de aguante dos máis pacientes.

Nin mel, nin dátiles, nin leite.
Apaña, mozo, pedras[...]

17.5.16

Manuel María: "Documentos personaes" personalizados.

Hoxe toca espir a Manuel María. É o tributo que hai que pagar por ser merecente dun 17 de maio para si.
Portadas de exemplares de textos de Manuel María
Ademais doutros de edición máis recente, eu teño un exemplar da 1ª edición de Documentos personaes. Nel consta unha dedicatoria asinada en Lugo en agosto de 1958.

As follas amarelas e medio arrancadas conservan os quince poemas que compoñen o libro. A ironía do último, "Testamento", no que se prega non chorar cando o Alcalde de turno se luza cun longo discurso na súa honra, ten un engadido final, manuscrito a bolígrafo, no que se fai unha excepción con Saleta, autorizándoa a ela, só a ela, a derramar bágoas. Non teño a certeza de se o engadido é do autor ou da propia Saleta:
Inda que o aito sexa emocionante / non se lle permite a ninguén / derramar bágoas. / 
                           A Saleta si...
Fragmento do poema "Testamento", cun engadido manuscrito 
Xa que escribo dende onde escribo, co Cantábrico aí ó lado, quero referirme tamén ó poema “Gacetilla literaria”, onde o autor repasa a actualidade literaria do país, con alusión a dous nomes ribadenses: Luz Pozo e Daniel Cortezón: 
[...]  
Cuña Novás hai tempo non pubrica./ Novoneyra metido no Caurel. / Cunqueiro, tan fino e inxenioso. / Fole anda a rematar unha novela. / Luz Pozo Garza está en Viveiro. / Os versos de Xohana Torres son moi bos. / Todo este trebello enriba dun./ Maside en Compostela. Otero Pedrayo / a falar longamente no café.Ferrín, Mourullo, Franco Grande, / López Nogueira, Lorenzo e Cortezón, / coa súa mocedade madura pro bandeira./ 
[...]

No medio do vello libro consérvase un recorte, con foto dun Manuel María mozo, anunciando un acto de sinatura de exemplares, co gallo da festa do libro.
Recorte de prensa anunciando un acto de Manuel María
Teño tamén unha separata, con dedicatoria do 30 de agosto do 58, do que, segundo parece foi o primeiro poema que Manuel María lle dedicou a Saleta. Xa me teño referido a el neste blog e a cousa acabou incluso tendo repercusión errónea que xa aclarei cun comentario no mesmo post.
Fragmento da separata do poema de Manuel María publicado en Papeles de Son Armadáns.
Con todo, parece ser que o erro valeu para que na propia Fundación Manuel María soubesen da presenza do autor en Papeles de Son Armadáns, así que tampouco foi tempo perdido.

No medio da separata consérvase outro recorte da prensa de Vigo, sen data, cunha entrevista na que o autor se mostra algo crítico coa poesía da época: “Hay mucho versificador y poco poeta”. Pero da entrevista interésame agora resaltar só o comezo:
- Fai constar que tu i-eu falamos en galego nesta conversa.
- Fago.
Entrevista a Manuel María no ano 1958
Despois, todo o texto está en castelán. Pasou en 1958. Se fose hoxe, 58 anos despois, con algúns xornais galegos tería que empezar advertindo o mesmo.

22.4.16

A forza que vén de lonxe - XII: media ducia de golpe

Estou algo preocupado.


Carmen Mejía
1-
Hai unha semana sóubose que a Fundación Pedrón de Ouro decidiu concederlle o Pedrón de Honra 2016 a Carmen Mejía, unha filóloga que ama e difunde a nosa cultura nas aulas da Complutense e en calquera outro lugar do mundo no que se atope. De feito, nestes momentos é tamén a presidenta da Asociación Internacional de Estudos Galegos.
Carmen Mejía. Galega? Non; manchega. 

2- 
Cartel de "A dozen galician women"
Hoxe mesmo preséntase en Cork, que queda aí arriba,  A dozen Galician women, unha antoloxía de poetas galegas coordinada pola tamén poeta Elvira Ribeiro. Así, na verde Eirín saberán algo máis da "brigada poética feminina" que puxo patas arriba a poesía galega das últimas décadas.

3-
En Michigam inaugúrase o II Simposio Norteamericano de Estudos Galegos. Disque o interese pola nosa cultura nos EEUU está medrando de xeito sorprendente nos últimos anos.

4- 
En Bos Aires inaugúrase a Cátedra Galicia-América apadriñada por Manuel Rivas, que non é mal padriño para botar a andar. Temos así un novo centro de estudos galegos na capital aerxentina, que se une ós dous que xa hai.

5-
"Cantos de poeta", de Gelria
O día 24 preséntase en Barcelona o libro-DVD Cantos e poeta, un proxecto do que xa falei noutra ocasión. Músicos do país (Mario Cortizo e Federico Mosquera) acompañados pola fermosa voz da polifacética Elena Tarrats, unha barcelonesa que ten máis currículo ca anos. Un orgullo que preste a súa voz á nosa lingua e, ademais, que o faga con tanta soltura máis alá da interpretación dos versos.

6-
Portada do informe
A Academia da Lingua Frisoa (Fryske Akademy), onde ten a súa sé o programa Merkator Education, publica un amplo informe sobre a situación do galego no sistema educativo. Magnífico traballo do incansable Quique Costas e compañía. Medio mundo saberá así como alguén estragou nos últimos anos un camiño que viña de lonxe e as consecuencias do seu capricho, perpetrado por unha mísera presada de votos.

Estou preocupado. Media ducia de boas novas no prazo dunha semana, de forza que vén de lonxe para dicirnos que temos algo que interesa e moito. A este paso non vai haber recanto no mundo onde non haxa un grupo de persoas interesada no noso, non vai haber Universidade no mundo onde non haxa un equipo de investigación dándolle voltas á nosa lingua e á nosa literatura. Xa me empeza a poñer nervioso tanto interese pola cultura galega no estranxeiro, porque o que lles soe gustar ós estudosos é diseccionar cadáveres, desentrañar os segredos dos fósiles... A ver se imos estar nese estado, sen decatármonos.

15.4.16

conTextos: O Xardín de Ribadeo e "As pozas demoradas", de Xavier Rodríguez Baixeras

Alicia, Estela e Alberto, de 2º de ESO, alumnado receptivo e entusiasta, dos que fan que a docencia mereza a pena.
Propúxenlles unha idea e puxéronse diante da cámara, vencendo a timidez, para contarlle ó mundo o contexto no que xurdiu un texto, un anaquiño de historia local e de literatura:


5.3.16

O artigo do artigo

Concello de Lugo

Un non é xurista nin pretende selo, pero algo sabe ler e por iso se sorprende especialmente que se estimase o recurso conta o artigo 1 que di: 
1- O galego, como lingua propia de Galicia, é idioma oficial do Excmo. Concello de Lugo.
2- As actuacións administrativas realizadas en galego no territorio municipal terán plena validez e eficacia.
 O alto tribunal entende que:
“[...] al silenciar la referencia al castellano contenida en los preceptos legales dan a entender que este no es idioma oficial o que solo son válidas las actuaciones administrativas en gallego”.
Se a cousa se colle ó pé da letra, a súa interpretación carece de rigor filolóxico. A clave está no contido que implica a presenza ou ausencia do artigo no artigo 1. Non é o mesmo: 
O galego [...] é idioma oficial do Excmo. Concello de Lugo.
que
O galego [...] é o idioma oficial do Excmo. Concello de Lugo.
No segundo caso, si que se podería falar de que o castelán queda excluído como idioma oficial. Coa primeira redacción, que é a da ordenanza municipal, non. 

Razoando como fixo o TSXG, se dicimos “A muralla de Lugo é patrimonio da humanidade” habería que interpretar que ningún outro monumento pode selo; se dicimos “A praia das Catedrais é monumento natural” habería que interpretar que ningunha outra paraxe pode selo, e se lemos “Mariano Rajoy é persoa non grata en Pontevedra” habería que interpretar que ninguén máis pode compartir con el esa condición.

Ou sexa, parvadas. Lingüisticamente, a sentencia é insostible porque non hai artigo no artigo 1 da ordenanza. Pero tamén sei que o TSXG non razoou con criterios lingüísticos, senón que “interpretou” a norma.

Nada raro hai niso. Sabemos que os tribunais, superiores e inferiores, botan a vida interpretando leis. Pero imaxino que a interpretación habería que facela desde o coñecemento da realidade, do contexto e non desde os propios prexuízos ou teimas persoais, que un TSX parece unha cousa moi seria.

Tratar os dous idiomas por igual é fomentar a desigualdade
Se se coñece a realidade, non creo eu que a ninguén se lle pase pola cabeciña pensar que un cidadán vai ter prohibido usar o castelán nas oficinas do Concello. Non, ho, non!, que o dereito ó analfabetismo en galego está garantido por activa e por pasiva.

Sábese ben que o idioma historicamente proscrito, o débil, é o galego e ese é o que precisa un impulso para que sexa certo iso que di a Constitución, esa Constitución da que tanto se fala e á que tan pouco caso se lle fai, no seu artigo 3.3: 
A riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimonio cultural que será obxecto de especial respecto e protección.
Ademais, non esquezamos que o documento chámase Ordenanza de uso do galego na administración local de Lugo. Se é a ordenanza do galego, o lóxico é que ordene o uso do galego e non vén a conto pararse co castelán, igual que o manual de uso da lavadora non di nada do lavalouza. 

Despois queixarémonos de que cada vez haxa máis xente disposta a marchar pola porta sen despedirse.

1.3.16

Calandiño, correndiño: xerundios con diminutivo

Algunhas veces parece que un ten que escoitar as palabras en boca doutros para darse conta de que existen. Tal foi o que me pasou a min cun uso do diminutivo moi pouco frecuente, a pesar de ter lido algún dos textos que o conteñen. Refírome ó diminutivo unido ó xerundio "calando".

No seu poema “O gato da tasca mariñeiraBernardino Graña dinos que

[...]
O gato calandiño ergue as orellas
tan maino tan suavísimo sen gana
[...]

Lera eu Profecía do mar de Bernardino e non me fixara. Foi en boca da catalá Elena Tarrats, fermosa voz de Gelria, que versiona este texto no seu disco Cantos de poeta, onde eu reparei neste uso.
Captura de pantalla de "O gato da tasca mariñeira", de Gelria

Ata entón, só coñecía o uso do diminutivo acompañando o xerundio de correr (correndiño), que vin nalgúns poemas de Rosalía e que son os que exemplifican case sempre as escasas mencións que se lle fai a esta particularidade nas gramáticas.

[...]
Mentras escarabellaba
na cinza, vin relumbrar
un ichavo da fertuna...
¡Miña Virxe do Pilar!
Correndiño, correndiño
o fun en sal a empregar;

[...]

Tratando de saber algo máis do asunto, pregunteille ó amigo Google, que sempre está de garda, e contoume que a forma calandiño xa está recollida no dicionario de Marcial Valladares e noutros posteriores que se cadra o tomaron del. Tamén disque está presente en textos doutros autores: Aurelio Ribalta, López Ferreiro, Vaamonde Lores, Leiras Pulpeiro, Roxelio Rodríguez Díaz e algún outro.
"Calandiño" no TILGA
Canto ás gramáticas, calandiño aparece no Compendio de Gramática Galega Básica de Frías Conde, pero identifica esta forma como participio:

En galego o diminutivo por antonomasia é –iño/a.
[...]
Pode mesmo usarse con participios:
-Vinde para acó, calandiño, eh?

Funcionalmente pode ter pinta, pero formalmente...

Eu non sei se ademais de correndiño e calandiño haberá outros xerundios que se teñan usado con diminutivo. Sexa como sexa, aquí quedan estas notas deslabazadas sobre este recurso enfatizador, fermosa reviravolta do idioma, e que outros con máis tempo, gana e "sabencia" ca min afonden no asunto "se lles prouguer", para poñelo de xeito académico e bonito.


OBSERVACIÓN PARA REFLEXIONAR:

Elena Tarrats, a voz feminina de Gelria é catalá de Barcelona. Non lle supón isto ningún inconveniente para cantar en galego nin para pronunciar perfectamente o ene velar ("non hai", "unha") e o xe palatal ("mexilóns", "empuxan") eses fonemas que se lle atragoan a algunha xente do país.
Cousiñas que pasan...


25.2.16

Anos despois, as nenas da lingua.

I
O Sermos Galiza desta semana agasállanos cunha reportaxe "A fondo" sobre o galego do Val do Ellas, en Estremadura.

Souben daquela póla da nosa estirpe hai vinte e tantos anos, grazas a materiais que me foron chegando desde esa enciclopedia sobre o asunto que é o estudoso Xosé Henrique Costas, o amigo Quique.

Despois comezaron a publicarse artigos e estudos monográficos que afondaron no tema e que lin con “fruición”, como disque lle gusta dicir ó tocaio Alonso Montero. Tamén lembro o primeiro audiovisual: un capítulo de “Informes TVG”, un ben interesante programa que daquela se emitía na canle autonómica.
Captura de imaxe do programa
 "Informes TVG"

Gravei en vídeo aquela reportaxe e useina nas clases repetidas veces. Saía un Quique noviño, co tellado aínda ben colmado, explicando con entusiasmo o tesouro de noso que aínda se mantiña ó abeiro da serra de Gata. Saía un home que falaba moito e rápido sobre a calidade das olivas que por alí recollían. Saía outro que falaba dun fillo que emigrara a Australia había xa ben anos pero non perdera o xeito de falar dos devanceiros. Saían membros da asociación “Fala i cultura”, que trataban de unir forzas na tarefa. Saía tamén un representante da administración que falaba medindo cada palabra para rematar dicindo nada, e unha mestra que con cada resposta contradicía a anterior e que daría para unha tese de doutoramento sobre prexuízos lingüísticos. Ovellas, había tamén ovellas.
Captura de imaxe do programa
 "Informes TVG"

E saía tamén alumnado das escolas da zona. Lembro un neno inquedo na cociña da súa casa, outro orgulloso do seu con cara de futuro e, sobre todo, unha nena de ollar fermoso que respondía un contundente
- Si.
cando lle preguntaban se preferiría que se falase valverdeiro na escola.

II
Non sei se é bo ou malo, pero un ten certa teima de mirar atrás para refrescar estampas que leva na memoria. Tamén en relación co devir da nosa lingua.

Cartel da campaña "Fálalle galego"
O cartel de "Fálalle galego", acertado ou non, é unha desas imaxes. Hai pouco sabiamos, a través dunha reportaxe de Xan Carballa, que aquela nena anónima que era todas as nenas e nenos do País tiña por nome Violeta e, pasados os anos, andaba ben lonxe, en Shangai, por motivos laborais.
 
Pregúntome agora que sería daqueles nenos da reportaxe do Val do Ellas, daquela nena con ollos esperanza que dicía "Si", mirando fixamente a cámara, soñando un futuro vivo para a súa/nosa lingua.

Que sería deles? Que sería dela?


26.1.16

No 80 aniversario de "El pequeño escolar"

Cabeceira de "El pequeño escolar"

O día 1 de febreiro cúmprense oitenta anos da saída á rúa do primeiro número de El pequeño escolar, un xornal escolar que se publicou entre febreiro e xullo de 1935 con textos do alumnado de varias escolas da Mariña.
Gregorio Sanz
O seu principal impulsor foi Gregorio Sanz García, un mestre que impartiu clase en varias escolas de Galicia desde 1922 ata 1970.
Naceu en Ayllón (Segovia) o 4 de xaneiro de 1900. Procedía dunha familia moi humilde e, despois de cursar os estudos primarios na súa vila, estudou Maxisterio por libre a partir de 1914. Rematou con dezasete anos e, ó non atopar escola, desprazouse a Madrid, onde tentou a carreira militar. Durante a súa estancia na capital frecuentaba a biblioteca do Museo Pedagóxico e alí convidárono a dar clases na Casa Escuela Concepción Arenal do Protectorado del niño delincuente. Foi tamén alí onde soubo que se buscaba mestre para a escola agrícola da Fundación Pedro Murias, que ese rico indiano promovera na súa parroquia natal da Devesa, en Ribadeo. Así recalou en Galicia en 1922, onde se asentou definitivamente. A partir de 1923 dedicouse a dar clases particulares en Ribadeo, onde colaborou na posta en marcha da Biblioteca Popular Circulante, a imitación da que xa funcionaba en Castropol. En 1928 ingresou no ensino oficial por oposición e obtivo destino na escola de San Pedro de Benquerencia, en Barreiros. Tamén impartiu clase preparatoria no Instituto de Ensino Medio de Ribadeo. Ó empezar a guerra detivérono, como lle sucedeu a tantos outros mestres republicanos, e estivo cinco anos preso no cárcere de Lugo.
Portada de "Uno de tantos"
de Gregorio Sanz
O propio Gregorio Sanz rememora esta etapa da súa vida no libro Uno de tantos. Cinco años a la sombra. O libro inclúe un prólogo de Víctor Moro, que desempeñou importantes cargos de responsabilidade pública e privada, onde o que daquela era alumno seu conta como eran as clases de Don Gregorio: innovadoras, motivadoras, abertas á realidade do alumnado, ...
Tendo en conta o nome do mestre e a descrición que fai do seu labor docente, ó ler as palabras de Víctor Moro resulta imposible non acordarse de Pardal, o neno protagonista do relato “A lingua das bolboretas”, de M. Rivas. Uns anos despois da publicación da obra de Rivas, a investigadora Rosa Cal establece tamén esta relación nunha reseña do libro de Gregorio Sanz publicada en A Nosa Terra. Di que, pouco despois de coñecer ó mestre afincado en Ribadeo, leu o conto de Rivas e decatouse da relación:
Inmediatamente recoñecín no personaxe do mestre a D. Gregorio. Dábase a casualidade de que entón se estaba a celebrar a Feira do Libro en Madrid, e Rivas asinaba exemplares. Alí me dirixín para confirmar a sospeita. Felicitei ó escritor e pregunteille “O mestre de A lingua das bolboretas é Don Gregorio?”. “Si, señora, vostede leu o libro?” foi a súa resposta. Díxenlle que si e que amais Don Gregorio estaba vivo e que aos 95 anos a súa mente estaba totalmente lúcida e que podía visitalo en Vilaframil, Ribadeo.
O mestre Don Gregorio na adaptación
ó cine de "A lingua das bolboretas"

Ó saír da cadea, Gregorio Sanz volveu dar clases particulares, despois traballou como contable nunha empresa de Guitiriz e, finalmente, regresou ó ensino nunha academia de Lugo. Posteriormente permitíronlle o reingreso no ensino oficial e destinárono a Covas (Viveiro). Opositou de novo e obtivo posto en Vigo, onde se xubilou en 1970. Tras a súa xubilación,  afincouse en Ribadeo, onde faleceu en 1997. Actualmente o colexio público da vila leva o seu nome, como mostra de agradecemento e agarimo dos veciños.

El pequeño escolar
El pequeño escolar publicouse con periodicidade quincenal entre febreiro e xullo de 1935. Saíron, polo tanto, doce números. Cada exemplar constaba de catro páxinas e imprimíase na Tipografía de “Las Riberas del Eo”, en Ribadeo. Vendíase a 10 céntimos e, nunha nota aclaratoria que aparece no segundo número, indícase que se precisaba unha venda mínima de 600 exemplares para cubrir as 50 pesetas que custaba imprimir un millar, contando tamén cos gastos de administración e co desexo de que quedase un remanente para premios en concursos escolares que se establecesen para a rapazada.
Un artigo de "El pequeño escolar"
O xornal, ademais do saúdo inicial e dalgunhas notas aclaratorias dos responsables, está integramente formado por colaboracións do alumnado das distintas escolas da zona. Tamén admitía colaboracións de exalumnos menores de dezasete anos, reservando para eles un máximo de 1/3 do espazo.
Predominan os textos en prosa, con contido moi variado: contos, crónicas da actividade escolar, reportaxes sobre as festas e celebracións da zona, crónicas deportivas dos equipos da contorna, noticias curiosas, reflexións sobre asuntos de actualidade, redaccións sobre temas diversos, reseñas de escritores, personaxes ou acontecementos históricos, etc. Tamén aparece algún debuxo, uns poucos poemas e cartas entre alumnado das distintas escolas da zona e incluso a alumnos doutros lugares do Estado.
O idioma predominante é o castelán. O galego tan só rezuma nalgunhas expresións en castelán traducidas literalmente e, de xeito excepcional, en tres colaboracións da sección “Cantares”. Utilízase unha variante con trazos propios da oralidade, como era habitual na época:
Un exemplo do uso do galego no xornal

CANTARES
Vexo a Rinlo, vexo o Rato
desd’o alto de Noceda
vexo a Rochela e Reinante
no alto d’a mau esquerda.
Levantando un pouco a vista
vexo as folliñas d’o mare
y’escuitando unha miguiña
oens’os carros cantare
y’os labradores co arado
berrando pra que ande o gado.
ALFONSO VENTOSO
Vilandriz, A Devesa, 6/01/1935

O vello perdeu a vella
entre a florida d’o toxo
e agora anda chorando
que lla comeu o raposo.
Na escola que hay en Barreiros
agora hay moita alegría
porque ven o Ayuntamiento
pra facernos compañía.
As nenas que hay en San Cosme
todas son muy aplicadas
si non mo queredes crer
non tedes mais que miralas.
Aló enriba, no meu monte,
vin un neniño chorar
pregunteille: ¿Por que choras?
non me quixo contestar.
Este día que nevou
fun ó campo co-a cabriña
estaba cuberto de lá
e volvinme pra casiña.
MARÍA REGO
Barreiros, 12-1935

As neniñas de San Cosme
todas son muy aplicadas
e todas son muy guapiñas
e tamén muy resaladas.
A escola de San Cosme
non che pode estar mellor
está no campo da República
con bon edificio ó redor.
O reloj pra dar as horas
n’unha campá pra tocar
as neniñas d’esta escola
ben che podemos bailar.
E os lús tamén temos
o mercado pra comprar
as agullas pra coser
e os fíos pra bordar.
MARÍA TERESA GONZÁLEZ
San Cosme de Barreiros. Escola nº 1.

Tamén hai unha alusión ó himno galego no remate da crónica dunha excursión pola zona, asinada por Jesús Vila Sanz, de Vilaselán, no número do 1 de xuño, que por erro aparece datado o 15 de maio, igual có anterior: “Luego regresamos por la carretera de Piñeira y llegamos a la escuela a las 5 y media cantando el Himno Gallego contentísimos”.
Ademais dos méritos pedagóxicos, visto desde a actualidade, El pequeño escolar resulta tamén un interesante documento histórico que nos permite coñecer moitos datos concretos do xeito de vida da xente da zona desde a perspectiva inocente da rapazada das escolas: o estado de cada escola, as actividades que facían, o xeito de vida nas casas, a alimentación, os hábitos no tempo de lecer, as celebracións, ... e mesmo as inquedanzas e os soños dos máis novos.
Mostra de ensino innovador,
aproveitando unha excursión
Conmove, por exemplo, a inocencia nun fragmento dunha carta que a nena Arsenia Puente envía desde a Pontenova, o 1 de marzo, dirixida a unha alumna de Santiago de Reinante:
Y para terminar, una pregunta a María López de Santiago de Reinante. He visto la marea en la ría de Abres, y desearía saber si en la costa se notan también las crecidas de las mareas y si es peligroso estar cerca del mar cuando las hay”.
María López contéstalle no número do 1 de abril con todo detalle, explicándolle pormenorizadamente o movemento das mareas na praia da Santiago de Reinante e dille que durante a baixamar “va la gente del pueblo, y yo también muchas veces voy, a surtirnos de percebes, mejillones y de lo que encontramos para alimento”, e remata interesándose polo contorno da outra rapaza: “Yo desearía ver las minas de hierro, porque nunca salí de Santiago de Reinante y me alegraría hacer una excursión a Puentenuevo para verlas. ¿Como son esas minas”.
Aínda que a distancia física é a mesma, é evidente que o mar e a Pontenova quedaban moito máis lonxe no ano 35.
Un artigo que conmove
Unha “Noticia comentada” asinada por Carmen Miranda no exemplar do 1 de maio dános información fundamental sobre as prioridades naquela época: para as mulleres, primeiro os labores do campo e despois, se queda tempo, a formación académica:
Estos días hubo muy pocas niñas en mi escuela porque están sembrando las patatas. Las patatas vinieron de América para Europa. En Galicia hay muchas patatas. Las patatas se siembran en marzo.
Los días que graniza y llueve vienen las niñas a la escuela, aunque a las niñas nos gusta mucho más venir a la escuela en verano que en invierno porque en invierno hace frío y en verano calor. Yo vengo todos los días a la escuela y aprendo mucho y las que tienen que sembrar las patatas no vienen todos los días porque tienen que ir llamar el ganado a la tierra. Las patatas se recogen en septiembre.
Outros artigos cóntannos con detalle como se aproveitaban as excursións para facer medicións da extensión dalgunhas leiras ou observacións atentas de distintos aspectos da natureza. Algúns adiantos tecnolóxicos (termómetro, compás, cataventos, ...) permitíanlle ó alumnado anotar diariamente datos das condicións meteorolóxicas. Así podemos saber, por exemplo, que o día 7 de febreiro de 1935 dentro da escola nº 2 de Barreiros había 11 graos e no exterior 8. O vento sopraba con dirección N.E. e estaba un día chuvioso e con sarabiadas, segundo nos informa Eugenio Niñe.
As clases non debían manterse alleas ás tensións políticas da época, xa que no número do 1 de marzo Pedro Vizoso, de Benquerencia, informa de que na súa escola tivo lugar unha votación para ver quen era partidario da guerra. “Solo se levantaron Ramón de Quietán y Carlos de Rosende y los demás nos quedamos sentados porque no queremos guerras”. No número seguinte, Antonio Fernández Lozano, de Ribadeo, retoma o tema e valora os datos: “[...] los niños de la escuela de Benquerencia hicieron en la escuela una especie votación para ver quienes eran partidarios de la guerra, y nada más fueron dos, todos los demás fueron buenas personas, tienen conocimiento, mientras que los otros dos parece que no tienen conocimiento y que no saben qué es la guerra porque si no ya dirían lo de los demás. Me gustaría saber que piensan de las guerras los niños de otras escuelas y si quieren que todos seamos amigos”. No número do 1 de xuño Antonio Molejón, de Vilandriz – A Devesa, condena as guerras nun contundente artigo titulado “¿Próximos a unha guerra?”.
Parece que naqueles meses os contrarios á guerra eran unha maioría esmagadora nas escolas, pero pouco máis dun ano despois acabarían gañando Ramón de Quietán e Carlos de Rosende.
A pesar de que o número do 1 de xullo abre cun “¡Hasta septiembre!” asinado por Narciso Ríos, de San Miguel, a interrupción acabou sendo definitiva e o xornal non volveu saír.
Na Biblioteca Pública Municipal El Viejo Pancho, de Ribadeo, consérvase íntegra unha copia da colección. A súa lectura deixa ver a ilusión da rapazada no proxecto e a frescura dos seus textos acende en nós, oitenta anos despois, a admiración por eles e por quen promoveu esta iniciativa.


BIBLIOGRAFÍA:
Cal, Rosa (2000): "A lingua das bolboretas e o cabodano do mestre Don Gregorio", en A Nosa Terra, semanario, nº 945, p. 23.
Costa, Antón (1992): “Entrevista a Don Gregorio Sanz”, en Revista galega de educación, nº 14, outubro de 1992.
Sanz, Gregorio (1986): Uno de tantos. Cinco años a la sombra. Ed. do Castro, Sada.

AGRADECEMENTO:
A Chus, da Biblioteca Pública de Ribadeo, que ten organizado un interesante fondo local.