Apeos e saqueos

Portada do manuscrito "Apeo de los lugares de S. Martiño, Sante y Freixeyro, sitos en la feligresía de Laro..."

O 31 de xaneiro de 1599, cando Súa Maxestade Felipe III alcumado “O piadoso” aínda non levaba catro meses de reinado, os meus devanceiros de San Martiño, Sante e Freixeiro quedaban condenados a un saqueo argallado polos de sempre

Mentres en Laro aturaban como podían o vento frío que aquel día sopraba de Candán –é un supoñer-, uns cantos quilómetros máis ó norte, no mosteiro de Sobrado dos Monxes, un tipo outorgáballe carta de poder a uns sicarios para que perpetrasen con absoluta liberdade un apeo dos lugares de San Martiño, Sante e Freixeiro, rexistrando cantas propiedades pertencesen ó mencionado mosteiro. De testemuñas estiveron un fato de criados do mosteiro e os frades Atanasio, Benito, Basilio e Gabriel, que Deus teña na súa Gloria.

É de supoñer que a intención non era precisamente rozar as silvas ou amañar as pingueiras que nesas propiedades houbese, senón que os veciños de Laro pagasen relixiosamente –e nunca mellor dito- por traballar eses bens, que non sei como foran parar a propiedade de mosteiro tan distante.

Debeulles levar uns meses dar cos lugares mencionados e ferrar os cabalos para a viaxe, pero o día 13 de novembro do mesmo ano de 1599 plantáronse diante da igrexa de Laro os enviados e atraparon os veciños que “estaban oyendo misa mayor siendo día de Domingo”.

A partir de aí comezaron as citacións e as declaracións dos veciños, baixo xuramento e ameaza de ir ó inferno se mentían. Cando a primeira quenda de requiridos rematou de contar canto sabían, chamaron outros máis novos, por se os primeiros tiñan mala memoria e esqueceran algún ferrado de terra.

Cóntase todo o proceso nun documento que localicei por casualidade e que ando debullando ós poucos, cando hai tempo e paciencia para ler os reviraganchos das sesenta e nove páxinas manuscritas que levaban máis de catro centos de anos agardándome e que agora se conservan no Arquivo do Reino de Galicia, onde amablemente me facilitaron copia.

Neles vou atopando nomes de leiras, montes e fontes que eu chamei de pequeno do mesmo xeito, outras das que nunca oíra falar, nomes de veciños e veciñas moi distintos ós de hoxe, apelidos coñecidos ou desaparecidos na zona... Poida que algún día dea conta deses detalles, pero non vai ser hoxe.

Polo de pronto, o que máis me emocionou foi atopar referencias á ermida que daquela había cerca das casas de San Martiño. Ninguén ten memoria do edificio, pero sendo eu pequeno subía e baixaba de cara á casa pola “congostra da Ermida”, polo que sempre presupuxen a súa existencia, que os topónimos son moito máis sabios do que pensamos.

Congostra da Ermida nunha imaxe do Vuelo americano, 1956

[...] mas el nabal y heredades sitos abajo de la casas del dicho lugar de San Martiño que llebará de sembradura una anega de centeno según que [...] la dicha heredad está marcada de por si y cerrada de muros y valo y de la parte de riba entesta en las dichas casas y en el adrio de la Hermida de dicho lugar y de la parte de abajo entesta en la congostra que va abajo de la dicha heredad.

Alusión á ermida de San Martiño, describindo os lindes dunha leira.

Volveremos sobre o asunto.